فصل اول: کلیات

1- كلیات… 3

1-1- مقدمه. 3

1-2- كشت گیاهان داروئی… 6

1-3- تعریف گیاهان دارویی… 8

1-4- استفاده از گیاهان دارویی… 8

1-5- گل همیشه بهار. 9

1-6- کشور های تولید کننده همیشه بهار. 10

1-7- خاستگاه و پراکنش همیشه بهار. 10

1-8- رده بندی و مشخصات گیاهشناسی… 11

1-9- مواد مؤثره. 12

1-10- استفاده دارویی… 14

1-11- اثرات آلرژی‌زا و تأثیرات جانبی… 16

1-12- استفاده خوراکی… 17

1-13- استفادههای دیگر. 18

1-14- اكولوژی… 18

1-15- اثر عوامل خاکی بر همیشه بهار. 19

1-16- نیازهای غذایی و توصیههای کودی… 20

1-17- اثر نیتروژن.. 20

1-18- تاریخ و فواصل کاشت…. 21

1-19- زمان برداشت محصول.. 21

1-20- تناوب کاشت…. 22

1-21- آماده سازی خاک…. 22

1-22- روش کاشت…. 23

1-23- مراقبت و نگهداری… 24

1-24- برداشت محصول.. 26

1-25- اهداف اصلاحی و انتخاب واریته. 27

فصل دوم: مرورری بر تحقیقات انجام شده

2- مرورری بر تحقیقات انجام شده. 29

2-1- افزایش تولید محصولات… 29

2-2- عناصر غذایی و عملكرد گیاه. 30

 

2-3- کودهای شیمیایی… 31

2-4- اهمیت تغذیه صحیح گیاه. 32

2-5- تأثیر عوامل مختلف بر عملكرد گیاهان دارویی… 33

2-5-1 – تأثیر تاریخ کاشت در گیاهان دارویی… 33

2-5-2- تأثیر ارقام مختلف…. 41

2-5- 3- فسفر. 44

فصل سوم: مواد و روش‌ها

3- مواد و روش‌ها 49

3-1- مشخصات جغرافیائی محل اجرای آزمایش….. 49

3-2- شرایط اقلیمی محل اجرای آزمایش….. 49

3-3- مشخصات خاك محل اجرای آزمایش….. 50

3-4- محاسبات آماری طرح.. 50

3-5- تیمارهای آزمایش….. 51

3-6- روش اجرای آزمایش….. 51

3-7- روش محاسبه عملکردها 52

فصل چهارم: نتایج و بحث

4- نتایج و بحث… 54

4-1- ارتفاع ساقه. 54

4-2- تعداد غلاف در غنچه. 57

4-3- میانگین وزن هزار دانه. 60

4-4- وزن تر اندام هوایی… 63

4-5- میانگین عملکرد دانه. 65

4-6- میانگین عملکرد بیولوژیکی… 68

4-7- میانگین شاخص برداشت…. 71

4-8- نتیجه گیری… 75

4-9- پیشنهادها 77

فهرست منابع.. 81

چكیده

به‌منظور بررسی اثر سطوح مختلف فسفر و تاریخ كاشت بر خصوصیات كمی و كیفی گل همیشه بهار، آزمایشی در سال 1390 در مزرعه مركز تحقیقات كشاورزی گچساران به‌صورت فاكتوریل بر پایه طرح بلوک‌های کامل تصادفی با دو عامل کود فسفر در چهار سطح كودی شامل: (شاهد)، 40 كیلوگرم در هکتار، 80 كیلوگرم در هکتار و 120 كیلوگرم در هکتار از كود سوپرفسفات معمولی و تاریخ كاشت در سه سطح با 20 روز فاصله از هم در سه تکرار اجرا گردید. صفات مورد بررسی ارتفاع ساقه، تعداد غلاف در غنچه، وزن هزار دانه، وزن تر اندام هوایی، عملكرد دانه، عملكرد بیولوژیك و شاخص برداشت بود. نتایج نشان داد كه اثر کود فسفر بر کلیه صفات مورد مطالعه معنی­دار بود. اثر تاریخ كاشت و همچنین اثر متقابل كود فسفر و تاریخ كاشت بر كلیه صفات مورد مطالعه به‌جز وزن هزار دانه معنی­دار می‌باشد. تیمار 3P (مصرف 80 كیلوگرم در هكتار كود فسفر) به‌عنوان مناسب‌ترین سطح فسفر و تیمار 2D (تاریخ كاشت 20 اسفند) نیز به‌عنوان مناسب‌ترین تیمار تاریخ كاشت انتخاب شد. حداكثر ارتفاع ساقه به میزان 35 سانتی‌متر، تعداد غلاف در غنچه به میزان 67/31 عدد، وزن تر اندام هوایی معادل 1888 گرم در متر مربع، عملكرد دانه معادل 290 گرم در متر مربع، عملكرد بیولوژیك به میزان 8/840 گرم در متر مربع و شاخص برداشت معادل 3/34 در تیمار 2D3P (80 كیلوگرم فسفر و تاریخ كاشت 20 اسفند) حاصل گردید كه به عنوان تیمار مطلوب در این پژوهش شناخته شد.

واژه های كلیدی: همیشه بهار، تاریخ كاشت، فسفر.

 

1-1- مقدمه

از صدها قرن پیش، در روزگاران کهن و از دورانی که بشر به صورت انسان امروزی در صحنه حیات و زندگی خودنمایی داشت و برای بقاء خود مبارزه می‌کرد، به موازات تلاش برای تهیه غذا و پوشاک، به حفظ سلامت خود نیز می‌اندیشید. بنابراین اندیشه و تلاش برای تأمین سلامتی و یافتن روش‌هایی برای سالم زیستن و رفع ناراحتی‌های بدنی یا نا خوشی‌ها که بعداً به علم طب معروف شد، مسلماً در ردیف اولین جرقه‌های فکر انسان بوده و تلاش برای سالم زیستن و علم طب دارای ابعادی بسیار وسیع به درازای تاریخ خلقت انسان و پهنای هزاران تحقیق و تجسس و تجربه است. در ایران در دوران هخامنشی، طب گیاهی گسترش چشم‌گیری داشته و اضافه بر تجربیاتی که در کشور وجود داشته، از دست‌یافته‌های یونانی نیز استفاده می‌شده است. در دوره ساسانیان، طب سنتی در ایران گسترش فراوانی یافت و مدرسه طبی معروف جندی شاپور تأسیس شد. پس از انقراض سلسله ساسانیان، در دوران خلفای عباسی، مرکز طبی جندی شاپور به بغداد انتقال یافت و جنبشی برای ترجمه آثار طب یونان به زبان عربی شروع شد. از اولین پزشکان معروف ایرانی، محمدبن زکریای رازی و مؤلف دایرة‌المعارف پزشکی می‌باشد و قریب یکصد جلد کتاب و رساله نظیر حاوی، منصوری، طب‌الملوکی و رساله آبله و سرخک و نظایر آن نوشته است و به ریاست مرکز طبی بغداد نیز برگزیده شد. شیخ‌الرئیس ابوعلی سینا در قرن پنجم هجری، کتاب‌های متعددی به زبان‌های عربی و فارسی نوشته است. از جمله کتاب‌های قانون، قولنج و رساله نبض، که رساله نبض به زبان فارسی است (میرحیدر، 1382). در روزگاران کهن، گیاهان نه تنها برای معالجه بیماری‌ها به کار گرفته می‌شده‌اند، بلکه عنصر اصلی تهیه مواد مختلف گیاهی برای مومیایی و حفظ اجساد و جلوگیری از فساد آنها و همچنین ترکیباتی برای زیبایی و آرایش زنان و تهیه روغن‌های طبی و عطرها و تریاق و ضد سم و نظایر آن بوده‌اند و مصارف غذایی گیاهان به عنوان ادویه خیلی محدود بوده است (فلاحتگر، 1382).

اواخر قرن نوزدهم، به دلیل پیشرفت‌های روزافزون علوم مختلف، به ویژه علم شیمی و داروسازی، اولین استخراج مواد خالص شیمیایی به منظور کاربردهای دارویی انجام گرفت و در راستای درمان بیماران، به نحو چشمگیری اعجاز نمود. بدین وسیله، طیف گسترده‌ای از داروها، در رنگ‌ها، شکل‌ها و اندازه‌های مختلف توسط متخصصان داروساز پدید آمد. ساخت این داروها سبب شد تا تحقیق بر روی گیاهان دارویی، یک باره به رکود کشیده شود آگاهی از عوارض سوء داروهای شیمیایی و با اشتیاق فراوان، آنها را  به بیماران خود تجویز می‌کردند، تا اینکه به تدریج زمزمه‌هایی در مورد عینیت یافتن مسأله اثرهای جانبی داروها در جوامع علمی شنیده شد. سرانجام، محققان با استفاده از تجربیات علمی، رفته رفته به منافع و مزایای استفاده از داروهایی با مواد مؤثره طبیعی پی بردند، بنابراین نظر پژوهش‌گران به گیاهان دارویی جلب شد و تحقیقات گسترده‌ای بر روی آنها انجام پذیرفت. به طوری که قرن بیستم را قرن گیاهان دارویی نام نهاده‌اند. در حال حاضر اهمیت کاشت، داشت، برداشت و فرآیندهایی كه پس از برداشت یک گیاه دارویی به منظور افزایش مقادیر مواد مؤثره تا استحصال آنها را در صنایع داروسازی مقرون به صرفه کند، بسیار مورد قرار گرفته است. مواد مؤثره تشکیل دهنده آنها نیز به راحتی قابل کنترل است. فراهم نمودن شرایط مساعد زیست محیطی نظیر آب و هوا، مواد و عناصر غذایی خاک، بهبود وضع خاک و مبارزه با آفات و بیماری‌ها در این مساحت‌های محدود نیز می‌تواند به آسانی و به موقع انجام گیرد. از این رو، گروه‌های تحقیقاتی صنایع نوین داروسازی بسیاری از کشورها، توجه خود را به کشت و پرورش گیاهان دارویی معطوف داشته‌اند (امیدبیگی،1386).

موطن اغلب گیاهان ادویه‌ای و طبی، مشرق زمین و مناطق استوایی واقع بین 25 درجه عرض شمالی و 10 درجه عرض جنوبی استوا بوده است. قاره آسیا منشأ تولید فلفل، دارچین، میخک، زنجبیل و نظایر آن و مناطق گرمسیر کشورهای آمریکایی، منشا انواع دارچین سبز، قرمز و وانیل هستند. در حالی که مناطق مدیترانه‌ای و معتدل شمال آفریقا و آسیا موطن اغلب گیاهان برگی، طبی و سبزیجات معطر مانند گشنیز، برگ بو، زیره، رازیانه، شنبلیله و نظایر آن است و از مناطق سردسیر آسیا و شمال اروپا جز معدودی گیاهان، مانند زیره سیاه و تره، اقلام متعددی به بازار گیاهان دارویی و ادویه‌ای دنیا عرضه نمی‌شود (میرحیدر، 1382).

متأسفانه ظهور طب نوین در غرب و بسط و گسترش آن در نقاط عالم، سبب شد تا دانش و مهارت استفاده از طب سنتی و گیاهان دارویی تحت‌الشعاع  آموزه‌های جدید قرار گرفته و به کلی از برنامه‌های حذف شود. اما رویکرد دوباره بشر به این روش درمانی باعث شد که امروزه بیش از 80 درصد تحقیقات در مراکز تحقیقات دارویی دنیا معطوف به استفاده از مواد گیاهی و طبیعی گردد. در حال حاضر در کشورهای غربی و آمریکا نهضت بسیار گسترده‌ای در زمینه استفاده از داروهای گیاهی و طبیعی شروع شده است (فلاحتگر،1382).

گیاه نیز مانند هر داروی شیمیایی دیگر دارای اثرات شیمیایی خاصی است که مصرف آن همانند سایر داروهای گیاهی دارای دوز و مقدار معینی است، لذا اگر به طور سرخود و نا به جا مصرف گردد، همانند سایر داروهای شیمیایی خطرناک بوده، اثرات سوئی به دنبال خواهد داشت ( فلاحتگر، 1382 ). در دوره جدید صنایع داروسازی، پزشکان و گروه‌های تحقیقاتی بسیاری از کشورها بار دیگر توجه خود را به منابع طبیعی و گیاهان داویی معطوف داشته‌اند، به طوری که امروزه شاهد احداث مزارع وسیع آزمایشی و تولیدی هستیم. کشت گیاهان دارویی در حال حاضر شاخه مهمی از کشاورزی و منبع اصلی استخراج و مواد اولیه ساخت داروهای موجود به شمار می رود (زمان،1382).  

اهداف اجرایی این پژوهش عبارت است از :

1- بررسی و مقایسه اثر كود فسفر بر رشد گل همیشه بهار

2- بررسی اثر كاربرد كود فسفر و تاریخ كاشت بر خصوصیات كمی گل همیشه بهار

3- بررسی اثر كاربرد كود فسفر و تاریخ كاشت بر خصوصیات كیفی گل همیشه بهار

4- بررسی اثر تاریخ كاشت بر رشد گل همیشه بهار

فرضیات آزمایش نیز عبارتند از:

1- استفاده از كود فسفر باعث افزایش معنی‌دار عملكرد دانه در گل همیشه بهار می‌گردد.

2- استفاده از كود فسفر باعث افزایش معنی‌دار عملكرد بیولوژیكی در گل همیشه بهار می‌گردد.

2- افزایش معنی‌دار عملكرد بیولوژیكی در گل همیشه بهار در نتیجه مصرف كود فسفر

3- تاریخ كاشت بهینه باعث افزایش معنی‌دار عملكرد دانه در گل همیشه بهار می‌گردد.

4- تاریخ كاشت بهینه باعث افزایش معنی‌دار عملكرد بیولوژیكی در گل همیشه بهار می‌گردد.

1-2- كشت گیاهان داروئی

 فلات ایران به عنوان منشأ و خاستگاه بسیاری از گیاهان دارویی معرفی شده است و با توجه به نیاز صنایع دارویی، غذایی، آرایشی و بهداشتی به گیاهان دارویی به عنوان مواد اولیه تولیدات صنایع مذکور، کشت گیاهان دارویی در کشور ما در حال گسترش بوده، در این رابطه انجام تحقیقات و مطالعات بیشتری لازم است (امیدبیگی، 1379). نیاز صنعت داروسازی به مواد گیاهان به حدی زیاد است که امکان تأمین آن از طبیعت غیر ممکن است، بنابراین بسیاری از این گیاهان باید در مزارع بزرگ کشت شوند و می‌باید یک سری عوامل اساسی در نظر گرفته شوند تا گیاه کیفیت و میزان مواد موثره خود را حفظ کند (زمان، 1382). روند رو به افزایش مصرف گیاهان دارویی، بدون توسعه روش‌های مناسب کاشت و مدیریت و برنامه‌ریزی صحیح، پیامدهای نگران کننده‌ای نظیر تخریب محیط زیست را در بر خواهد داشت. اگرچه قیمت گیاهان جمع‌آوری شده از منشأ طبیعی و وحشی بسیار ارزان‌تر است، ولی برای جلوگیری از نابودی عرصه‌های طبیعی، عدم یکنواختی محصولات جمع‌آوری شده و در بعضی موارد کیفیت پایین آنها، اجرای عملیات پس از برداشت نامناسب و در نهایت ناکافی، پاسخگویی نیاز صنایع دارویی نمی‌باشند و به منظور رفع نیاز صنایع دارویی، باید تولید و کشت گیاهان دارویی در مزارع و همچنین فرآوری صنعتی آنها توسط متخصصان مربوط صورت گیرد. به طوری که از منابع طبیعی به عنوان الگو و مدل به منظور تولید انبوه مواد دارویی در کشت و صنعت بهره‌برداری گردد. با توجه به این موضوع که هنوز انسان تمام استعدادهای دارویی طبیعت را به طور کامل نشناخته است، تاکید اصلی متخصصان، حفظ استعدادهای ناشناخته و جلوگیری از انقراض و حمایت از گونه های طبیعی است (امید بیگی، 1384). به منظور تامین مواد اولیه گیاهی مورد نیاز صنایع داروسازی، توصیه می‌گردد که کشت و پرورش گیاهان دارویی به صورت جدی انجام پذیرد. در این راستا بررسی عملیات زراعی مانند زمان کاشت، نحوه تکثیر، تغذیه و مدیریت آن، تاریخ برداشت و مراقبت‌های پس از برداشت در خصوص گیاهان دارویی، نقش مهمی را در افزایش محصول و کیفیت آن خواهد داشت. توجه نکردن به هر یک از موارد فوق، خسارت‌های جبران ناپذیری را متوجه تولید کنندگان خواهد نمود. برای مثال، برداشت گیاهان دارویی در زمان نامناسب، نه تنها میزان محصول به دست آمده را کاهش می‌دهد، بلکه محصول برداشت شده از کیفیت مناسبی نیز برخوردار نخواهد بود، زیرا عملکرد اندام مورد نظر و همچنین میزان متابولیت‌های ثانویه یک گیاه دارویی، در مراحل مختلف رشد و نمو گیاه متفاوت است (امیدبیگی، 1388). برداشت گیاهان دارویی مشکل است و انجام این کار با ماشین به سختی امکان پذیر است، زیرا جمع‌آوری برخی از اندام‌های حاوی مواد موثره ( نظیر گلبرگ‌ها، گل‌ها، برگ‌ها و …) تنها با دست ممکن است. از این رو، تولید گیاهان دارویی به نیروی انسانی زیادی نیاز داشته و بر خلاف محصولات كشاورزی در بخش صنعتی با جمع‌آوری گیاهان دارویی کار به اتمام نمی‌رسد، بلکه پس از برداشت محصول، اندام‌های جمع‌آوری شده را باید تحت تاثیر عملیات مناسبی قرار داد تا به صورت قابل استفاده درآید (خشک کردن، استخراج ماده موثره، بسته بندی و …). در قرن حاضر تحقیقات گسترده‌ای بر روی گیاهان دارویی انجام پذیرفته و داروهایی با ماده موثره طبیعی، افق‌های جدیدی را برای جامعه پزشکان و داروسازان پژوهش‌گر گشوده است. از این رو، صنایع داروسازی و گروه‌های تحقیقاتی بسیاری از کشورها توجه خود را به کشت و تولید گیاهان دارویی معطوف داشته‌اند. با نگاهی اجمالی به فرهنگ مصرف داروهای گیاهی در ایران، میراث گرانقدر شناسایی و مصرف این گیاهان در طب غنی سنتی مشاهده می گردد. از طرفی، فلات وسیع ایران که از اقالیم و محیط‌های گوناگون برخوردار است و به همین دلیل فراوانی و تنوع گونه‌های این گیاهان در پهنه دشت‌ها و کوهساران ایران به بیش از 7500 گونه گیاهی (حدود دو برابر تعداد گونه‌های کشورهای اروپای غربی) می‌رسد که بخش قابل ملاحظه‌ای از آنها حاوی ذخایر متابولیتی با ارزشی می‌باشند (امیدبیگی، 1384 ).

 از آنجا که گیاهان وحشی (بر خلاف گیاهان زراعی) در محدوده‌ جغرافیایی خاصی یافت می‌شوند و جمع‌آوری و دسترسی به آنها از نظر اقتصادی مقرون به صرفه نیست و استفاده از رویشگاه‌های وحشی جوابگوی صنایع داروسازی نخواهد بود و از طرفی چنین استفاده انبوه از گیاهان در طبیعت، مسلماً موجب نابودی آنها خواهد شد، بنابراین، باید نسبت به کشت این گیاهان در سطوح زراعی اقدام نمود (امیدبیگی، 1382). تخمین زده می‌شود 25000 گونه گیاهی دارای خواص بارز دارویی باشند. هر چند از این میان تنها حدود یک درصد (250 گونه) تا کنون به شکل علمی مورد مطالعه متخصصین قرار گرفته و به صورت خالص شده به مصرف جوامع انسانی رسیده‌اند (هاندا، 2005). گیاهان دارویی جزء اولین گیاهانی بوده‌اند که توسط بشر جمع‌آوری و مورد کشت و کار قرار گرفتند. به طور مشخص از اوایل قرن نوزدهم بود که دانشمندان پی بردند که می‌توانند از مواد مؤثره دارویی موجود در گیاهان در صنایع داروسازی استفاده کنند. از آن پس روش‌های علمی وی‍‍ژه‌ای برای استخراج مواد مؤثره موجود در گیاهان و نیز برای اعمال اثرات آنها بر انسان، جایگزین روش‌های سنتی گردید. به بیان دقیق‌تر از این تاریخ به بعد بود که تحقیقات بر روی گیاهان دارویی با هدف جدا سازی مواد فعال موجود در آنها و مشخص‌سازی ترکیب آن و اثرات دارویی مرتبط با آنها تدریجاً انجام گرفت (توموتاک، 2000).

1-3- تعریف گیاهان دارویی

 گیاهان دارویی به گستره وسیعی از گیاهان اطلاق می‌شود که در درمان بیماری و یا پیشگیری از بروز آن مورد استفاده قرار می‌گیرند. حدود این گستره با فرهنگ ملی استفاده از گیاهان دارویی، قوانین و مقررات و پیشرفت‌های علمی هر کشور تعیین می‌شود. در طب سنتی کشورها معمولاً هر گیاهی را می‌توان دارویی محسوب کرد. در تعریف دیگری چنین آمده است: گیاه دارویی به گیاهی گفته می‌شود که دارای مواد مؤثره مشخصی است، در درمان بیماری به کار می‌رود و نام آن گیاه در یکی از ماکوپه‌های معتبر بین المللی ذکر شده باشد (دوازده امامی، 1382).

1-4- استفاده از گیاهان دارویی

 در حال حاضر، یک سوم داروهای مورد استفاده بشر را داروهایی با منشأ گیاهی تشکیل می‌دهند و این میزان مسلماً رو به افزایش است. نگاهی گذرا به آمار ثبت شده، این موضوع را بیشتر روشن می‌کند. بر اساس آمار سال 1994، فروش جهانی داروهای گیاهی بالغ بر 12/4 میلیارد دلار بوده است و در این رابطه اروپا با حجم فروش 5/6 میلیارد دلار مقام اول را دارا بوده و آسیای شرقی با 2/3 میلیارد دلار، ژاپن با 2/1 میلیارد دلار و آمریکای شمالی با 1/5 میلیارد دلار در در رتبه‌های بعدی قرار دارند. در بین کشورهای اروپایی، آلمان با 2/5 میلیارد دلار بیشترین سهم را داشته و پس از آلمان، فرانسه با حجم 6/1 میلیارد دلار و ایتالیا با حجم600 میلیون دلار در رده‌های بعدی قرار دارند. در حال حاضر تولید و مصرف گیاهان دارویی در کشورهای صنعتی و توسعه یافته رو به افزایش است. میزان تولید گیاهان دارویی در ایران در سال 1380 معادل 5/34084 تن بوده است که در سطح زیر کشت معادل 7/81743 هکتار به دست آمده است. بیشترین مقدار تولید گیاهان دارویی مربوط به استان خراسان با تولیدی برابر 10028.8 تن بود که 29/4 درصد از تولید کل کشور را در بر داشته است. پس از خراسان، به ترتیب استان‌های کرمان، همدان، گلستان، سمنان و مازندران در رده‌های بعدی قرار دارند (امید بیگی، 1384). از بین داروهای تولید شده در سال‌های 1994-1983) 6% کاملاً طبیعی، 24% مشتقات ترکیبات طبیعی و 9% دارای پایه تولیدات طبیعی بودند. در مورد آنتی بیوتیکها درصد تولیدات طبیعی بیشتر است و به 87 درصد می رسد. در مورد داروهای ضد سرطان این عدد 48 درصد و در مورد سایر داروها 13 درصد می باشد. در تجارت جهانی دارو، ترکیبات طبیعی حاصل از گیاهان، دارای ارزش زیادی می باشند (واتاناب، 2000).

 1-5- گل همیشه بهار

 همیشه بهار تا مدتها به عنوان گیاهی زینتی کشت می‌شد، تا اینکه خواص دارویی آن شناخته گردید و به عنوان گیاه دارویی مورد استفاده قرار گرفت. کشت این گیاه در اروپا از قرن هفدهم آغاز شد. گل‌ های بدون کاسبرگ همیشه بهار، در برخی از فارماکوپه ‌ها به عنوان دارو معرفی شده ‌اند و برای مداوای بیماری ‌های معدی و روده ‌ای استفاده می ‌شوند (استاری، 2001). این گیاه