مقدمه

1- بیان مسأله. 1

2- سؤالات تحقیق.. 2

3- فرضیه های تحقیق.. 2

4- ضرورت موضوع. 2

5- اهداف تحقیق.. 3

6- پیشینه تحقیق.. 3

7- روش تحقیق.. 3

فصل 1 : کلّیات

1-1-  شرح واژگان. 6

1-1-1-  حجّیت.. 6

1-1-1-1-  معنای حجّت.. 6

1-1-1-1-1-  حجّت در لغت.. 6

1-1-1-1-2-  حجّت در منطق.. 7

1-1-1-1-3-  حجّت در اصول فقه. 7

1-1-2-  اجماع. 8

1-1-2-1-  تعریف لغوی اجماع. 8

1-1-2-2-  تعریف اصطلاحی اجماع. 9

1-1-2-2-1-  وجوه تمایز تعاریف اصطلاحی اجماع. 11

1-1-2-3-  واژگان مرتبط با «اجماع» 12

1-1-2-4-  اقسام اجماع. 13

1-1-2-4-1-  تقسیم اجماع از حیث راه های تکوین و وجود اجماع. 13

1-1-2-4-1-1-  اجماع سکوتی و اجماع صریح.. 13

1-1-2-4-1-1-1-  اجماع قولی و اجماع فعلی.. 14

1-1-2-4-2-  اقسام اجماع به اعتبار طرق تحصیل.. 15

1-1-2-4-2-1-  اجماع محصّل و اجماع منقول. 15

1-1-2-4-3-  اقسام اجماع از حیث ترکیب و بساطت.. 17

1-1-2-4-3-1-  اجماع مرکب و اجماع بسیط.. 17

1-1-2-4-4-  تقسیمات اجماع از حیث کشف از قول معصوم (ع) 18

1-1-2-4-4-1-  اجماع دخولی.. 18

1-1-2-4-4-2- اجماع لطفى‌ 19

1-1-2-4-4-3-  اجماع حدسى‌ 19

1-1-2-4-4-4-  اجماع تقریرى‌ 19

1-1-2-4-4-4-1-  تفاوت میان اجماع تقریرى و اجماع لطفى.. 20

1-1-2-4-4-5-  اجماع تشرّفى‌ 20

1-1-2-4-4-6-  اجماع تقیّه ای.. 21

1-1-2-4-4-7-  اجماع کشفی.. 22

1-1-2-4-5-  اجماع مدركى و تعبّدى.. 22

1-1-2-5-  خاستگاه اجماع در اندیشه اصولی و فقهی.. 23

1-1-2-5-1-  اجماع و ارتباط آن با مسأله خلافت.. 24

1-1-2-5-2-  اولین ادّعای اجماع. 25

1-1-2-5-3-  سرّ قرار دادن اجماع در ردیف ادلّه اربعه. 27

1-2-  فلسفه پرداختن به نظرات شهید صدر(ره) و امام خمینی(ره) 28

1-2-1-  نگاهی گذرا به حیات علمی شهید آیت الله  سیّد محمّدباقر صدر(ره) 29

1-2-1-1-  جامعیّت و تنوع رشته ها‌ 29

1-2-1-2-  ویژگی هاى شهید صدر(ره) در اصول‏. 30

1-2-1-3-  شاخصه های مکتب اصولی شهید صدر(ره) 32

1-2-2-  نگاهی به حیات علمی آیت الله العظمی امام سید روح الله خمینی(ره) 32

1-2-2-1-  جامعیت علمی.. 33

1-2-2-2-  امام خمینی(ره) و علم اصول. 33

1-2-2-3-  ویژگی های اندیشه اصولی امام خمینی(ره) 35

 

فصل 2 : بررسی حجیت اجماع

2-1-  بررسی حجّیت اجماع از دیدگاه امامیّه. 38

2-1-1-  ملاک حجّیت اجماع در کلام فقهای امامیّه. 39

2-1-2-  راه های احراز رأی معصوم. 40

2-1-2-1-  طریقه دخولی (تضمّنی) یا حسّی.. 41

2-1-2-1-1-  بررسی حجّیت اجماع دخولی.. 43

2-1-2-1-2-  راه های به دست آوردن نظر امام(ع) از طریق اجماع دخولی.. 44

2-1-2-1-3-  شرط تحقق اجماع دخولی.. 44

2-1-2-1-4-  ویژگى‏هاى طریقه دخولی.. 45

2-1-2-1-5-  نقد طریقه دخولی.. 46

2-1-2-2-  کشف از قول معصوم(ع) بر اساس عقل عملی.. 52

2-1-2-2-1-  اجماع لطفی.. 52

2-1-2-2-1-1-  صورتهای مختلف تطبیق قاعده لطف بر مساله اجماع. 54

2-1-2-2-1-1-1-  وجوب لطف به وسیلۀ حفظ مصلحت‌ها‌ 54

2-1-2-2-1-1-2-  جریان عادت خداوند بر حفظ مصالح‌ 54

2-1-2-2-1-1-3-  وجوب لطف با پر كردن شكاف‌هاى موجود در دین.. 55

2-1-2-2-1-2-  ویژگى‏هاى اجماع لطفی.. 55

2-1-2-2-1-3-  نقد اجماع لطفی.. 56

2-1-2-3-  كشف از قول معصوم بر اساس عقل نظرى.. 61

2-1-2-4-  اجماع حدسی.. 62

2-1-2-4-1-  خصوصیات طریقه حدسی.. 63

2-1-2-4-2-  تفاوت اجماع حدسی با اجماع دخولی و لطفی.. 64

2-1-2-4-3-  حساب احتمالات.. 65

2-1-2-4-3-1-  نظریه شهید صدر(ره) 65

2-1-2-4-3-1-1-  مبانی منطقی استقراء. 65

2-1-2-4-3-1-1-1-  تعریف استقراء و تبیین آن. 66

2-1-2-4-3-1-1-1-1-  راه حل عقل گرایان. 67

2-1-2-4-3-1-1-1-2-  راه حل‌های مکتب تجربه گرایی.. 68

2-1-2-4-3-1-1-1-3-  مکتب ذاتی، ابداع شهید صدر(ع) 71

2-1-2-4-3-2-  مبنای حجیّت اجماع از نظر شهید صدر(ره) 74

2-1-2-4-3-3-  نقد نظریه حساب احتمالات.. 79

2-1-2-4-4-  ملازمه عادیه بین آراء مرؤوسین و رئیس آنان. 80

2-1-2-4-4-1-  كشف از قول معصوم بر اساس ملازمه عادیه. 81

2-1-2-4-4-2-  نقد نظریه ملازمه عادیه. 81

2-1-2-4-5-  کشف از دلیل معتبر نزد مجمعین.. 83

2-1-2-4-5-1-  نقد طریقه کشف از دلیل معتبر نزد مجمعین.. 84

2-1-2-4-6-  نظریه امام خمینی(ره) 85

2-1-2-4-7-  نقد طریقه حدسی.. 88

2-1-2-5-  اجماع تشرّفی.. 89

2-1-2-5-1-  نقد اجماع تشرّفی.. 90

نتیجه گیری.. 92

ضمائم   97

فهرست منابع و مآخذ. 99

چکیده

اجماع به عنوان یکی از منابع چهارگانه اثبات احکام شرعی مورد پذیرش قرار گرفته است. اما در عین حال از حیث مبنای حجّیت اجماع، میان فقهای شیعه و اهل سنّت اختلاف نظر وجود دارد. در این تحقیق با روش تحلیلی و توصیفی و با استناد به منابع اصولی و اقوال فقها، مفهوم اجماع و مبنای حجّیت آن نزد فقهای شیعه بالخصوص آیت الله شهید صدر(ره) و مرحوم امام خمینی(ره) را بررسی نموده­ایم. ابتدا اهل سنّت اجماع را به عنوان یک دلیل مستقل در عرض کتاب، سنّت و عقل داده امّا فقهای شیعه اگر چه به خاطر مماشات با اهل سنّت اجماع را به عنوان یکی از ادلّه اربعه قرار داده­اند اما معتقدند اجماع تنها در صورتی حجّت است که کاشف از رأی و نظر امام معصوم علیه­السّلام باشد. سپس فقهای شیعه راه­های احراز رأی معصوم علیه­السّلام از طریق اجماع را مطرح می­ کنند و به مبنای حجّیت اجماع می­پردازند. عدّه­ای از متقدّمین قائل به طریقه دخولی با فرض

جهت گیری استراتژیک به عنوان یک فرهنگ و فرآیندی کل نگر و بلند مدت در نظ ر گرفته می شود . جهت گیری استراتژیک به کاربرد دستورالعمل های استراتژیک توسط شرکت به منظور ایجاد رفتارهای مناسب جهت عملکرد عالی مداوم اطالق می شود .یکی از جوانب مهم جهت گیری استراتژیک ایجاد ارزش ها و رفتارهای مشترک در داخل سازمان می باشد . وقتی که جهت گیری استراتژ یک در تمام سطوح سازمان گسترش یابد تبدیل به فرهنگ سازمان خواهد شد . ) Gatignon and )Xuereb;Menguc , 2005 از ویژگی های این سازمان ها توجه بسیار زیاد به فضای رقابتی و تحلیل شرایط موجود و ایجاد و ارتقای منابع استراتژیک سازمان می باشد . ای سازمان ها به طور دائم و مستمر نقاط قوت و ضعف خود را به لحاظ شرایط داخلی ، فرصت ها و تهدید های موجود در بازار و فضای پیرامونی شان مورد بررسی قرار می دهند و با انطباق این دو با یکدیگر سعی می کنند تا نقاط ضعفشان را کم رنگ تر نمایند و از سوی دیگر ، ضمن بهره جستن از فرصت ها ، تمام تالش خود را می کنند تا تهدید ها را تبدیل به فرصت نمایند . بتابراین این فرهنگ ، می تواند تاثیر مهمی بر موفقیت سازمان کهآن نیز در گرو بهره برداری استراتژیک از منابع و کسب رضایت و وفاداری مشتریان است ، داشته باشد .

)2-1بیان مسئله و اهمیت موضوع

الف(بیان مسئله

در قرن جدید چالش های فراوانی پیش روی شرکت هاست . مواردی چون تشدید رقابت جهانی ، شکاف شدید درآمدی ، آلودگی زیشت محیطی ، سهل انگاری در خصوص زیر بناها ، رکودهای اقتصادی ، فقدان مهارت نیروی کار و بسیاری از مسائل فرهنگی ، اقتصادی ، سیاسی و اجتماعی دست و پنجه نرم می کند

.تمامی این موارد را می توان تهدیداتی در نظر گرفت که سازمان ها با آنها موجه هستند .البته در عین حال می توان آنها را نوعی فرصت در نظر گرفت ، چرا که نمود قابلیت های یک سازمان زمانی است که این تهدید ها را به فرصت تبدیل نماید. به عالوه ، این تهدید تنها منبع فرصت های حرفه ای محسوب نمی شود .فرصت هایی را در نظر آورید که پیشرفت های علمی و تکنولوژی فراروی شرکت ها قرار داده است .نقش بازاریابی مساعدت به شرکت ها در بهره برداری و استفاده ازاین فرصت هاست.برند به عنوان یکی از ابزارهای بازاریابی ، نقش مهمی در جذابیت و افزایش فرصت ها برای سازمان خواهد داشت . شرکت ها و محصوالتشان نیاز دارند که در میان تمامی ذینفعان،به راحتی شناخته شده و دارای هویت باشند .بنابراین ، امروزه ، دالیل بسیار زیادی وجود دارد برای اینکه شرکت ها برند و یا برندهای خود را مدیریت و کنترل نمایند ، از جمله تولید ، فروش ، سودآوری ، جذب و استخدام نیروی انسانی کارآمد ، و همچنین صادرات به بازارهای جهانی و … ،بدین منظور ، بدون شک بایستی در کشور خود ابزار ها و استراتژی های بازاریابی خود را با آگاهی از مدیریت برند تطبیق دهند .شرکت ها برای ایجاد یک موقعیت قدرتمند در بازار نیاز به درک صحیح نیروهای محیطی که بر قابلیت بازاریابی آنها موثرند ، می باشند که آنها عبارتند از ، اندازه بازار داخلی ، میزان آموزش عموم ، نیروی کار

 

ماهر ،هزینه شغل ، مشوق های مالیاتی ، امنیت و دیگر عوامل . آنها دایماً بایستی بر محیط نظارت داشته باشند و همواره درک صحیحی از فرصت ها و تهدید های موجود در بازار و نیروهای رقابتی که در محیط وجود دارد ، بدست آورند .آن نیازمند توسعه و ارائه مشوق ها و مدیریت عواملی است که ممکن است بر تصمیم گیری خریدار موثر

باشد . این عوامل شامل تصویر ، زیرساخت ها ، کشش بازار و مردم که این زیر مجموعه ها با وظایف متعددی در مدیریت برند شرکت ها خواهد بود. ) )Kotler Philip;Gertner.David;2002

مشکالتی که امروزه مدیران بازاریابی را به خود مشغول کرده ، عبارت است از آنکه تالش آنها برای خلق و نگهداری برند فاقد برنامه ریزی های الزم بوده ، به دلیل عدم شناخت ویژگی های برند و عدم شناخت روش های صحیح مدیریت برند نمی توانند به صورت اثر بخشی ، محصول را با برند پیوند بزنند

. اغلب مدیران بازاریابی و یا مدیران برند ، مفاهیم بازاریابی را از قبیل شناخت نیازهای مشتری ، موضوع یابی ، فعالیت های ترفیعی و تبلیغی به خوبی می دانند و تجربه فراوانی در اجرای آنان دارند ، اما در مجموع آنچه آنها را در بازاریابی محصوالت و خدمات دچار مشکل می کند ، آن است که نمی توانند مفاهیم بازاریابی و استراتژی های سازمان را در راه ارتقای ارزش برند به کار گیرند .اینها همه از آنجا ناشی می شود که شناخت درستی از برند به عنوان یکی از مهمترین دارایی های نا مشهود شرکت ندارند و برداشت آنها از دارایی صرفاً شامل چیزهایی است که در نظر می آید و قابل لمس است . همانگونه که علم مدیریت سازمان می تواند مدیران موسسات تولیدی را با بهره گرفتن از ابزارهای مدیریتی نظیر هدف گذاری ، برنامه ریزی ، هماهنگی ، بسیج منابع و امکانات و کنترل یاری دهد تا به هدف های سازمان دست یابد . رویکرد استراتژیک و علم مدیریت برند نیز مدیران را قادر می شازد تا برنامه ریزی صحیحی در راستای دستیابی به اهداف برند بکنند ، به گونه ای که بدون به هدر دادن منابع میزان دستیابی به اهداف بیشینه شود .)کریمی و دیگران.ص )83

ب(اهمیت موضوع

مدیریت استراتژیک به سازمان این امکان را می دهد که به شیوه های خالق و نوآور عمل کند و برای شکل دادن به آینده خود به صورت انفعالی عمل نکند . این شیوه مدیریت باعث می شود که سازمان دارای ابتکار عمل باشد و فعالیتهایش را به گونه ای رقم بزند که بتواند سرنوشت خود را تعیین و آینده را تحت کنترل درآورد. از آنجا که هیچ سازمانی منابع نا محدود ندارد ، جهت گیری استراتژیک می تواند با دیدی کل نگر سازمان ها را متعهد سازد که برای یک دوره نسبتا بلند مدت محصول و یا خدمت خاص با نام مشخص و برتر تولید و یا ارائه دهد ، در بازار مشخصی به فعالیت بپردازد ، و سر انجام از منابع و فن آوری های شناخته شده و برتری استفاده کند David 1999). (شرکت ها به منظور بقای بلند مدت در

عرصه رقابت ، نیازمند استفاده از یک رویه استراتژیک در مدیریت منابع استراتژیک خود هستند . به طور حتم ، برند یکی از منابع استراتژیک شرکت هاست . منابع استراتژیک ، خود ، منشا مزیت رقابتی هستند و چالش مدیران در شناسایی و مدیریت این منابع است و حتی می توان گفت بارز ترین مهارت حرفه ای بازاریابان قابلیت و توانایی آنها در ایجاد حقظ ، مراقبت و ارتقای برند است .

بعالوه اهمیت نقش دارایی های نا مشهود در اثر بخشی فعالیت های سازمان ، همچنین خلق و بقای عملکرد مالی کسب و کارها در سطح حصنایع مختلف بر همگان آشکار است . دنیای امروز ، عرصه حضور موفق برندهایی است که عالوه بر تسلط به سهم بتزار ، تقویت حس اعتماد و وفاداری در مشتریان و ارزش آفرینی برای سهامداران خود ، الهام

استاد محترم جناب آقای دکتر سید محسن جلالی شهری
 
آبان ماه 1392
 

(در فایل دانلودی نام نویسنده موجود است)

تکه هایی از متن پایان نامه به عنوان نمونه :

(ممکن است هنگام انتقال از فایل اصلی به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد یا بعضی نمادها و اشکال درج نشود ولی در فایل دانلودی همه چیز مرتب و کامل است)

 

فهرست تفصیلی مطالب

عنوان                                                                                                                                      صفحه

 

بسمله  أ

منشور اخلاق پژوهش.. ب

تعهّد نامه اصالت رساله یا پایان‌نامه. ‌ج

سپاسگزاری.. ‌د

تقدیم به. ‌ه

فهرست تفصیلی مطالب.. ‌و

چکیده‌ 1

مقدمه. 2

أ) بیان مسأله. 2

ب) اهمّیت و ضرورت انجام تحقیق.. 3

ج) پرسش های تحقیق.. 4

د) فرضیه‌های تحقیق.. 4

هـ) ادبیات یا پیشینه‌ی تحقیق.. 5

و) روش تحقیق.. 5

ز) اهداف تحقیق.. 5

ح) ساختار تحقیق.. 5

 

 

عنوان                                                                                                                                      صفحه

 

بخش اوّل: کلّـیـات (مفهوم شناسی واژگان پژوهش)

فصل اوّل: جهاد. 8

گفتار اوّل: جهاد در لغت و اصطلاح.. 8

گفتار دوم: اقسام جهاد 10

2-1- جهاد مالی.. 12

2-2- جهاد جانی.. 14

2-2-1- جهاد ابتدائی.. 15

2-2-2- جهاد دفاعی.. 21

2-3- جهاد تبلیغی.. 22

2-4- جهاد با نفس…. 29

فصل دوم: شهادت… 33

گفتار اوّل: شهادت در لغت و اصطلاح.. 33

گفتار دوم: اقسام شهادت.. 35

بخش دوم: جهاد در فقه

فصل اوّل: اهمیّت و فضیلت جهاد. 38

گفتار اول: جهاد در قرآن. 40

1-1- اهمیّت… 41

1-2- فضیلت… 44

گفتار دوم: جهاد در روایات.. 46

2-1- اهمیّت… 46

2-2- فضیلت… 48

فصل دوم: فلسفه‌ی جهاد در اسلام. 51

گفتار اوّل: قرآن و فلسفه‌ی جهاد 51

1-1- آزمودن مؤمنان. 51

1-2- جهاد مقیاس بازشناسی مؤمنان از منافقان. 52

عنوان                                                                                                                                      صفحه

 

1-3- جلوگیری از فساد و تباهی.. 53

1-4- فرمان جهاد، در جهت منافع و مصالح واقعی انسان. 54

1-5- گسترش حاکمیّت اسلام. 54

1-6- دفع ستم و ظلم.. 55

1-7- حفاظت از مراکز پرستش خداوند.. 55

گفتار دوم: روایات و فلسفه‌ی جهاد 56

2-1- دفاع از حقوق ستمدیدگان. 56

2-2- عزّت اسلام. 56

2-3- احقاق حق.. 56

2-4- بارور شدن درخت دین.. 57

2-5- زنده نمودن ارزش‌های اسلامی.. 58

فصل سوم: اهداف جهاد. 60

گفتار اوّل: هدف جهاد در قرآن. 60

1-1- اعتلای کلمه‌ی توحید و اقامه‌ی دین.. 60

1-2- دفاع. 61

گفتار دوم: هدف جهاد در روایات.. 61

2-1- هدف در جهاد، هدایت است نه کشتن.. 61

2-2- رضایت خداوند و سبیل الله نه خصومت جنگی.. 63

2-3- اقامه‌ی دین و عدل.. 63

2-4- اعتلای کلمه‌ی خداوند در عالم.. 64

فصل چهارم: شرایط جهاد در فقه. 65

گفتار اول: اذن. 65

1-1- اذن در جهاد ابتدائی.. 65

1-2- اذن در جهاد دفاعی.. 67

گفتار دوم: مرد بودن. 70

گفتار سوم: آزاد بودن. 72

عنوان                                                                                                                                      صفحه

 

گفتار چهارم: بالغ بودن. 73

گفتار پنجم: عاقل بودن. 73

گفتار ششم: سلامت جسم. 73

گفتار هفتم: توانایی مالی.. 74

گفتار هشتم: اجازه‏ی پدر و مادر. 75

بخش سوم: شهادت در فقه

فصل اوّل: اهمیّت و فضیلت شهادت… 79

گفتار اوّل: اهمیّت و فضیلت شهادت در قرآن. 79

1-1- حیات حقیقی.. 79

1-2- مغفرت… 80

1-4- اجر عظیم.. 81

1-5- بالاترین رستگاری و پیروزی.. 82

1-6- پایداری و از بین نرفتن اعمال.. 82

گفتار دوم: اهمیّت و فضیلت شهادت در روایات.. 82

فصل دوم: شهید کیست؟ 86

گفتار اوّل: شاخص‌های شهادت.. 86

1-1- ایمان. 86

1-2- نیّت… 86

1-3- اطاعت از رهبری الهی.. 88

گفتار دوم: چه کسی شهید است؟. 89

گفتار سوم: چرا شهیدان زنده‌اند؟. 90

فصل سوم: نتایج گسترش فرهنگ شهادت… 93

گفتار اول: فرهنگ شهادت و نتایج گسترش آن. 93

گفتار دوم: دلیل گسترش فرهنگ شهادت.. 96

گفتار سوم: راهکارهای ترویج فرهنگ شهادت.. 97

عنوان                                                                                                                                      صفحه

 

نتایج و پیشنهادها

أ) نتایج.. 99

ب) پیشنهادها 100

فهرست منابع و مآخذ. 101

چکیده‌ی انگلیسی.. 105

 

 

 

 
 
 
 
 
 
 
چکیده‌ی پایان نامه: 

جهاد و دفاع در هر فرهنگ و جامعه‌ای مدّ نظر بوده و بزرگان و قهرمانان این عرصه را مورد ستایش و بزرگداشت قرار داده‌اند. در اسلام و به ویژه در مكتب تشیّع به دلیل ویژگی‌های خاص بر آن تأكیدات مهمّی شده و از جایگاهی بس رفیع و والایی برخوردار است و به عنوان رکنی از ارکان دین و بخش مهمّی از زندگی هر فرد محسوب می‌شود. لیکن آن گاه که از این مقوله سخن به میان می‌آید سؤالات متعدّدی در ذهن نقش می‌بندد که گاهاً ناشی از سطحی‌نگری و عدم شناخت و آگاهی صحیح نسبت به این موضوع است.

از سویی نظر به موقعیت کنونی دین مبین اسلام و مذهب تشیّع و از سویی موقعیت کشور جمهوری اسلامی ایران به عنوان مرکزیت اسلام شیعی و بیدارگر ملّت‌های مسلمان و با توجه به حملات و هجمه‌های گوناگون دشمنان نسبت به این کشور و دین اسلام ضروری به نظر می‌رسد که جهت تنویر افکار و تبیین دو مقوله‌ی جهاد و شهادت به بیان اهمیّت و فضیلت آن دو از لسان قرآن و روایات پرداخته و مورد اهتمام و کنکاش بیشتر واقع شود.

لذا این تحقیق با موضوع جهاد و شهادت در فقه اسلامی با این هدف بر صفحه‌ی سفید کاغذ رقم خورد تا در حدّ توان به شناسایی و معرفی اصول و رهنمودهای ثقلین در این رابطه بپردازد و مشعلی هر چند کم سو باشد در تنویر این مسئله برای نسل حاضر و نسل‌های آینده که در پرتو هدایت‌های قرآنی و سیره‌ی حضرات معصومین «:» نسبت به انجام این تکلیف بزرگ الهی اقدام نمایند.

کلید واژگان: جهاد، شهادت، شهید، رزمنده، جنگ، حق، باطل
مقدمه

جهاد در دین مبین اسلام از جایگاهی بس رفیع و والایی برخوردار است و به عنوان رکنی از ارکان دین و بخش مهمّی از زندگی هر فرد محسوب می‌شود. در آیات و روایات به آن سفارش شده و آن را به عنوان لباس تقوا و زره محکم و سپر مطمئن خداوند معرفی کرده است. همچنین آمده است:

«… فَمَنْ تَرَکهُ رَغْبَةً عَنْهُ أَلْبَسَهُ اللَّهُ، ثَوْبَ الذُّلِّ وَ شَمِلَةُ الْبَلَاءُ وَ دُیثَ، بِالصَّغَارِ وَ الْقَمَاءِ وَ ضُرِبَ عَلَى قَلْبِهِ، بِالْإِسْهَابِ وَ أُدِیلَ الْحَقُّ مِنْهُ بِتَضْییعِ الْجِهَادِ وَ سِیمَ الْخَسْفَ …؛[1] کسی که جهاد را ناخوشایند دانسته و ترک کند، خدا لباس ذلّت و خواری بر او می‌پوشاند و دچار بلا و مصیبت می‌شود و کوچک و ذلیل می‌گردد. دل او در پرده‌ی گمراهی مانده و حق از وی روی می‌گرداند. به جهت ترک جهاد، به خواری محکوم و از عدالت محروم است.»

پس جهاد یکی از بهترین راه‌های پرواز به سوی خداوند و بازدارنده‌ترین پوشش‌ها در برابر کلّیّه‌ی انحراف‌ها و گناهان است، زیرا وقتی رزمنده‌ی مؤمن به آن درجه‌ی ایمان رسید که در راه خدا از جان و مال و خانواده‌اش بگذرد، دیگر هواهای دنیایی بر او سلطه‌ای نخواهد داشت.

در بررسی آیات قرآن نیز شاهد نمونه‌ی دیگری از جایگاه جهاد هستیم که می‌توان به سوگند به سمّ اسبان رزمندگان، برتری بخشیدن رزمندگان بر آبرسانان به حجاج و آبادگران مسجدالحرام و…اشاره کرد.

از طرف دیگر انسان مسلمانی که در راه حق تعالی مبارزه کند فوزی عظیم شهادت نصیبش می‌شود و به زندگی جاویدی دست پیدا می‌کند چرا که شهید برای همیشه زنده است. اینانند که از دل و جان، من خاکی خویش را با من خدایی سودا می‌کنند و به سوی شهادت، رها و سبکبال می‌شتابند.

 

أ) بیان مسأله

از آن زمان که قابیل خون برادر بر زمین ریخت بر حیات زمینی صفحه‌ای گشایش یافت که سطور آن با خون نگاشته شد و تا فرزندان آن دو بر روی کره‌ی خاکی حیات دارند این صفحه گشوده است و دو گونه مقابله‌ی حق با باطل و باطل با باطل نیز رخ می‌نمایاند.

مقابله‌ی باطل با باطل برای ارضاء نفسانیات و عمدتاً بین پذیرندگان ولایت طواغیت رخ می‌دهد که به نظر می‌رسد خون‌های فراوانی که ریخته می‌شود هدر رفته؛ امّا در نبرد حق و باطل، دسته‌ی حق ولایت نور را پذیرفته‌اند و به سوی نور پیش می‌روند که این نبرد در آیات و روایات مورد توجّه خاص واقع گردیده و به جایگاه کشته شدگان در این نبرد نیز اشارات فراوانی شده است. همچنین در راستای برقراری امنیّت و آرامش در جامعه اسلامی و بهبود روابط بین الملل نیز در فقه مورد بحث می‌باشد. این همه نشان از اهمیت موضوع داشته؛ امّا تمامی این سفارشات برای چیست و با توجه به تمامی این سفارشات تکلیف هر کسی که در این جبهه‌ها کشته می‌شود و هر کسی که به این جبهه ها نمی‌رود چیست؟ از سویی چه تفاوتی با خودکشی دارد چون شخص خود با اراده و آگاهی از این که در این نبرد کشته خواهد شد به سوی آن می‌رود و سؤالاتی از این قبیل که مستلزم تبیین و بررسی دقیق می‌باشد.

 

ب) اهمّیت و ضرورت انجام تحقیق

از آنجا که تاریخ اسلام و علی الخصوص تاریخ تشیّع، تاریخ جهاد و شهادت است و این موضوع مربوط به زمان مشخّصی نمی‌شود یعنی از همان زمان که نیزه‌ی جفای ابوجهل بر پیکر سمیه نشت و اوّلین چشمه‌ی خون جوشید، آن چشمه بدل به رودخانه‌ای عظیم شد که در سرتاسر تاریخ این دین الهی جاری بوده و تا بشری باقی است جاری خواهد بود.

اکنون نظر به موقعیت کنونی دین مبین اسلام و مذهب تشیّع و از سویی موقعیت کشور جمهوری اسلامی ایران به عنوان مرکزیت اسلام شیعی و بیدارگر ملّت‌های مسلمان و با توجه به حملات و هجمه‌های گوناگون دشمنان نسبت به این کشور و دین اسلام ضروری به نظر می‌رسد که جهت تنویر افکار و تبیین دو مقوله‌ی جهاد و شهادت و بیان اهمیت آن دو به بیان علمی آنها پرداخته و مورد اهتمام و کنکاش بیشتر واقع شود.

لذا این تحقیق با این هدف بر صفحه سفید کاغذ رقم خورد تا در حد توان به شناسایی و معرفی اصول و رهنمودهای ثقلین در این رابطه بپردازد و مشعلی هر چند کم سو باشد در تنویر این مسئله برای نسل حاضر و نسل‌های آینده که در پرتو هدایت‌های قرآنی و سیره‌ی حضرات معصومین «:» نسبت به انجام این تکلیف بزرگ الهی اقدام نمایند.

 

ج) پرسش های تحقیق

ماهیت جهاد و شهادت در فقه اسلامی چیست؟
آیا کشته شدن در جهاد نوعی خودکشی محسوب می‌شود؟
آیا کشته‌های دیگر کشورهای اسلامی و غیر اسلامی شهید محسوب می‌شوند؟
 

د) فرضیه‌های تحقیق

قتال و کوشش در راه اعتلای توحید و تحقق قسط و عدل و دفاع از آرمانهای اسلام جهاد محسوب شده و کسی که در این راه کشته شود به مقام شهادت می‌رسد.
کشته شدن در جهاد به دلیل اینکه فی سبیل الله انجام گرفته و با هدف دفاع از دین اکمل اسلام و تحقق دستورات الهی است خودکشی محسوب نشده و به فرموده‌ی قرآن عند ربهم یرزقون‌اند.
با توجه به این که در قرآن وقتی سخن از کشته شدگان در جنگ‌ها سخن به میان می‌آید بلافاصله عبارت فی سبیل الله می‌آید نشان از این است که به هر کسی نمی‌توان اطلاق نام شهید کرد.
پرسش‌های فرعی:

چرا در اسلام به امر جهاد اهمیت داده شده است؟
شاخص‌های شهادت چیست؟
فرضیه‌های فرعی:

به خاطر حفظ و تحقّق حقیقت اسلام و دفاع از سرزمین اسلام و نوامیس مسلمانان.
به نظر می‌رسد شهادت شاخص‌هایی از قبیل ایمان، نیت، اطاعت از رهبری الهی و…داشته باشد.
 

 

هـ) ادبیات یا پیشینه‌ی تحقیق

تحقیقات به عمل آمده حاکی از بررسی و انتشار مقالات و کتب عدیده‌ای است که در این ارتباط به رشته تحریر در آمده که هر یک به گوشه‌ای از این موضوع پرداخته‌اند.

 

و) روش تحقیق

روش تحقیق ما در این پایان‌نامه کتابخانه‌ای است از این رو برای فحص و فهم دقیق مسائل به کتابخانه‌های معتبر مراجعه و ضمن مطالعه دقیق کتب مربوطه، به فیش‌برداری مطالب مورد نظر اقدام و سپس برای تنظیم پایان‌نامه فهرست مناسبی تهیه نمودیم. در این تحقیق سعی نموده‌ایم به بررسی جایگاه و اهمیت جهاد و شهادت به صورت جداگانه بپردازیم و در آخر جمع‌بندی نموده و نتایج را بدست آورده و کار خود را با پیشنهادهایی برای روشن شدن مسیر آیندگان در این زمینه به اتمام رساندیم.

 

ز) اهداف تحقیق

هدف کلّی:

بررسی جهاد و شهادت در فقه اسلامی

اهداف ویژه:

أ) بیان جایگاه ویژه جهاد و شهادت در دین اسلام

ب) دلایل اهمیت دادن دین اسلام به جهاد

ج) وظیفه حکومت در قبال جهادگران و شهدا

 

ح) ساختار تحقیق

این پژوهش در سه بخش تنظیم گردیده که بخش اوّل به مفهوم شناسی واژگان تحقیق تحت عنوان کلّیات پرداخته و شامل دو فصل جهاد و شهادت می‌باشد؛ در بخش دوم با عنوان جهاد در قالب چهار فصل، اهمیّت و فضیلت جهاد در قرآن و روایات، فلسفه جهاد در اسلام، هدف از جهاد در اسلام، شرایط جهاد مورد بررسی و تدقیق قرار گرفته است. در بخش سوم با عنوان شهادت، اهمیت و فضیلت شهادت، شهید کیست، نتایج گسترش فرهنگ شهادت در قالب سه فصل مدّ نظر قرار گرفته است. هر چند حق مطلب به دلیل شکستگی قلم حقیر ادا نشده است لیکن امید است قطره‌ای باشد از اقیانوس جهاد و شهادت.

 

بخش اوّل

کلّـیـات

(مفهوم شناسی واژگان پژوهش)

 

 فصل اوّل: جهاد

                                  فصل دوم: شهادت

فصل اوّل

جهاد

گفتار اوّل: جهاد در لغت و اصطلاح

«جهد: (به فتح اوّل و ضمّ آن) صعوبت و مشقّت. چنان که در قاموس و مفردات گفته است در اقرب الموارد آن را تلاش توأم با رنج معنی می‏کند. صحّاح طاقت (سختی) گفته است. در مجمع البیان ذیل آیه‏ی 217 بقره فرماید: «جاهَدتُ الْعَدوَّ» یعنی در جنگ با دشمن مشقّت را بر خود هموار کردم و در ذیل آیه‏ی 79 توبه فرمود جهد به ضمّ اوّل و فتح آن هر دو به یک معنی و آن وادار کردن خود بر مشقّت است و از شعبی نقل شده که جهد (به فتح اوّل) در عمل و جهد (به ضمّ اوّل) در قوّت و طعام است و از قتیبی نقل است که جهد (به فتح) مشقّت و به ضمّ طاعت است.

بنابر اقوال گذشته معنای «فلانی جهاد کرد» آن است که قدرت خود را به کار انداخت، متحمّل مشقّت گردید، تلاش توأم با رنج کرد. جامع همه‏ی اقوال قول اقرب الموارد است. پس جهد و جهاد یعنی: تلاش توأم با رنج.

«وَ مَنْ جاهَد فَإِنَّما یجاهِد لِنَفْسِهِ إِنَّ اللّهَ لَغَنِی عَنِ الْعالَمِینَ؛[2] هرکه تلاش کند و خود را به زحمت اندازد، فقط برای خویش تلاش می‏کند خدا از مردم بی نیاز است»

«وَ ابْتَغُوا إِلَیهِ الْوَسِیلَةَ وَ جاهِدوا فِی سَبِیلِهِ؛[3] به سوی خدا وسیله جوئید و در راه او تلاش کنید.»

جهاد به کسر اوّل مصدر است به معنی تلاش و نیز اسم است به معنی جنگ (اقرب الموارد) و جنگ را از آن جهاد گویند که تلاش توأم با رنج است؛

«فَلا تُطِعِ الْکافِرِینَ وَ جاهِدهُمْ بِهِ جِهاداً کبِیراً»[4]

مجاهد: تلاش کننده، جنگ کننده.

«وَ فَضَّلَ اللّهُ الْمُجاهِدینَ عَلَی الْقاعِدینَ أَجْراً عَظِیماً»[5]

«وَ أَقْسَمُوا بِاللّهِ جَهْد أَیمانِهِمْ…»[6]

قسم یاد کردند به خدا قسم مؤکد و محکم، یعنی آنچه می‏توانستند آن را محکم کردند. راغب گوید: سوگند یاد کردند و در آن آنچه قدرت داشتند کوشیدند. طبرسی گفته: تقدیر این است «جَهَدوا جَهْد اَیمانِهِمْ». این تعبیر پنج بار در قرآن مجید آمده و همه درباره‏ی بدکاران است.

باید دانست: افعال این مادّه در قرآن همه از باب مفاعله آمده است و آن به معنای تکثیر است نه بین الاثنین و تکثیر یکی از معانی مفاعله است. علی هذا مثلاً از «وَ جاهِدوا فِی اللّهِ حَقَّ جِهادهِ»[7] سه تلاش استفاده می‏شود یکی از مادّه، یکی از هیئت و یکی از «حَقَّ جِهادهِ» یعنی در راه خدا تلاش کنید تلاش بسیار شدید.

«الَّذِینَ یلْمِزُونَ الْمُطَّوِّعِینَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فِی الصَّدقاتِ وَ الَّذِینَ لا یجِدونَ إِلّا جُهْدهُمْ…»[8]

آنان که راغبین از مؤمنین در صدقات را خرده می‏گیرند و نیز به کسانی که جز به اندازه‏ی طاقت و تلاش خود پیدا نمی‏کنند عیب می‏گیرند.

آیه درباره‏ی منافقان است که هم ثروتمندان را در دادن زکات مسخره می‏کردند و هم دست تنگان را، این که فرموده «لا یجِدونَ إِلّا جُهْدهُمْ» یعنی جز تلاش خود چیزی پیدا نمی‏کنند قهراً کمک مالی آنها در راه اسلام کم است.»[9]

امیرمؤمنان علی «7» می‏فرمایند:

«و جهاد پس از پذیرفتن اسلام، گرانمایه‏ترین عمل است. جهاد مایه‏ی پایداری دین و پاداش بسیار است، و موجب عزّت جامعه و مانع نفوذ دشمن در جامعه‏ی جهادگر می‏شود. جهاد تاخت و تازی است بر دشمن که پاداش فراوان و مژده‏ی رفتن به بهشت جاودان بعد از شهادت را به همراه دارد.»[10]

 

گفتار دوم: اقسام جهاد

از بیانات حضرت امیرمؤمنان علی «7» در سفارش خود به امام حسن و امام حسین «8» چنین بر می‏آید که جهاد بر سه قسم است:

أ) جهاد مالی:

«اللَّهَ اللَّهَ فِی الْجِهَاد بِأَمْوَالِکمْ»[11]‌؛

ب) جهاد جانی:

«اللَّهَ اللَّهَ فِی الْجِهَاد … وَ أَنْفُسِكُمْ»[12]؛

ج) جهاد تبلیغی:

«اللَّهَ اللَّهَ فِی الْجِهَاد … وَ أَلْسِنَتِکمْ‌»[13].

که حضرت هر سه نوع جهاد را در صورتی ارزشمند می‏داند که در راه خدا و کسب رضایت او و اقامه‏ی دین الهی باشد:

«فِی سَبِیلِ اللَّهِ‌».[14]

از باب احکام تکلیفی جهاد بر دو قسم واجب و مستحب منقسم است که می‏توان شرح آن را در بیان امام صادق «7» مشاهده کرد.

«عنْ فُضَیلِ بْنِ عِیاضٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ «7» عَنِ الْجِهَادِ أَسُنَّةٌ هُوَ أَمْ فَرِیضَةٌ فَقَالَ الْجِهَادُ عَلَی أَرْبَعَةِ أَوْجُهٍ فَجِهَادَانِ فَرْضٌ وَ جِهَادٌ سُنَّةٌ لَاتُقَامُ إِلَّا مَعَ الْفَرْضِ وَ جِهَادٌ سُنَّةٌ فَأَمَّا أَحَدُ الْفَرْضَینِ فَمُجَاهَدَةُ الرَّجُلِ نَفْسَهُ عَنْ مَعَاصِی اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ وَ هُوَ مِنْ أَعْظَمِ الْجِهَادِ وَ مُجَاهَدَةُ الَّذِینَ یلُونَکمْ مِنَ الْکفَّارِ فَرْضٌ وَ أَمَّا الْجِهَادُ الَّذِی هُوَ سُنَّةٌ لَایقَامُ إِلَّا مَعَ فَرْضٍ فَإِنَّ مُجَاهَدَةَ الْعَدُوِّ فَرْضٌ عَلَی جَمِیعِ الْامَّةِ وَلَوْ تَرَکوا الْجِهَادَ لَأَتَاهُمُ الْعَذَابُ وَ هَذَا هُوَ مِنْ عَذَابِ الْأُمَّةِ وَ هُوَ سُنَّةٌ عَلَی الْإِمَامِ وَحْدَهُ أَنْ یأْتِی الْعَدُوَّ مَعَ الْأُمَّةِ فَیجَاهِدَهُمْ وَ أَمَّا الْجِهَادُ الَّذِی هُوَ سُنَّةٌ فَکلُّ سُنَّةٍ أَقَامَهَا الرَّجُلُ وَ جَاهَدَ فِی إِقَامَتِهَا وَ بُلُوغِهَا وَ إِحْیائِهَا فَالْعَمَلُ وَ السَّعْی فِیهَا مِنْ أَفْضَلِ الْأَعْمَالِ لِأنَّهَا إِحْیاءُ سُنَّةٍ وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ «6» مَنْ سَنَّ سُنَّةً حَسَنَةً فَلَهُ أَجْرُهَا وَ أَجْرُ مَنْ عَمِلَ بِهَا إِلَی یوْمِ الْقِیامَةِ مِنْ غَیرِ أَنْ ینْقُصَ مِنْ أُجُورِهِمْ شَی‌ءٌ؛[15] فضیل بن عیاض گوید: از امام صادق «7» پرسیدم آیا جهاد، مستحب است یا واجب؟ فرمود: جهاد بر چهار گونه می‌باشد: دو گونه‌اش واجب است و یکی مستحب که جز با واجب به آن اقدام نمی‌شود، و دیگری جهادی است مستحبّ.

سپس در توضیح آن فرمود: امّا دو جهاد واجب عبارتند از:

اوّل، جهاد انسان با نفسش که خود را از گناهان باز دارد و آن از بزرگ‌ترین جهادهاست (جهاد اکبر).

دوم، جهاد با کافران که هم مرز و در همسایگی مسلمانان‌اند.

امّا سومین جهاد، جهادی است که سنّت است و جز با واجب انجام نمی‌شود، جهاد با دشمن است که بر همه‏ی امّت اسلامی واجب می‌باشد و اگر به آن اقدام نکنند عذاب بر آنان فرود آید و این عذاب به همه‏ی اجتماع می‌رسد (نه امام). این گونه جهاد بر امام مستحب است و حدّ و اندازه‌اش این است که امام به همراه امّت به مصاف دشمن برود و بجنگند.

فهرست

چکیده : 14

مقدمه : 15

فصل اوّل : کلیات تحقیق.. 18

1-1بیان مسئله: 18

2-1 پیشینه تحقیق: 19

3-1 روش کار: 19

4-1 اهداف تحقیق: 20

5-1جنبه نوآوری کار: 20

فصل دوم. 21

2- فصل دوم : 22

1-2 نگاه به زندگی ، آثار ، اندیشه و سبک شعر سنائی.. 22

2-2 سفرهای سنائی.. 22

3-2 سرآغاز شعر عرفانی.. 25

4-2 همّت گماردن بر نظم فخری نامه یا الهی نامه یا حدیقه الحقیقه: 26

5-2 مذهب سنائی: 26

6-2 آثار سنائی: 27

1-6-2 سیر العباد الی المعاد: 29

2-6-2 کارنامه بلخ: 30

3-6-2 تحریمه القلم: 30

4-6-2 مکاتیب سنائی: 30

7-2 چند اثر منسوب به سنائی.. 30

8-2 دیگر آثار منسوب به سنائی.. 31

غریب نامه، زاد السالکین، بهرام و بهروز. 31

9-2 جایگاه سنائی در تاریخ شعر فارسی.. 31

10-2 اوضاع روزگار آن زمان. 31

11-2 ویژگی ها سخنوری سنائی.. 35

12-2 نمونه ی لغات و ترکیبات شعر او: 46

13-2 تشابه سنائی با شاعران معاصر: 49

14-2 سبک آثار سنائی.. 49

15-2 سه حالت وجودی سنائی: 50

سنائی سه شخصیت متفاوت دارد که عبارتند از: 50

1-15-2 قطب تاریک وجود او: 50

2-15-2 سنائی واعظ و ناقد اجتماعی (مدار خاکستری وجود او). 51

3-15-2  سنائی قلندر و عاشق (قطب روشن وجود او). 52

نمونه اشعار او : 53

16-2 فکر و اندیشه سنائی.. 53

17-2 سنائی و تحولاتی که در ادب فارسی ایجاد کرده است: 54

18-2 زبان سنائی در حدیقه: 55

معنی و مفهوم در شعر سنائی: 55

1-18-2  مقایسه حدیقه با آثار عطار و مولانا 56

2-18-2  سنائی در تغییر ساختار معنایی و محتوا 57

19-2 چند سوال راجع به سنائی.. 58

فصل سوم. 59

3- فصل سوم : 60

1-3 در ماهیت ادبیات تعلیمی: 60

2-3 شعر تعلیمی.. 61

3-3 شاخه های ادبیات تعلیمی.. 64

1-3-3 اندرزهای (اخلاقیّات) ایران باستان: 64

2-3-3 اخلاقیّات فلسفی: 66

4-3 اخلاقیّات اسلامی.. 69

5-3 ساختار منظومه. 70

6-3 بازتاب تعلیمات اخلاقی صوفیانه در حدیقه الحقیقه. 72

7-3 اندرزنامه های سیاسی سنائی در مثنوی حدیقه الحقیقه و. 73

سرچشمه های آن: 73

8-3  اندرزهای سیاسی در حدیقه الحقیقه. 75

9-3 سیرالعباد سنائی غزنوی و کمدی الهی دانته. 81

10-3 چکیده ی سیر العباد. 83

11-3 چکیده ی کمدی الهی.. 86

12-3 مقایسه ی دور نمایه ی دو اثر. 88

13-3 ساختار. 89

1-13-3 مرحله ی اوّل: 89

2-13-3 مرحله ی دوم : 90

3-13-3مرحله ی سوم : 90

فصل چهارم.. 92

فصل چهارم : اشعار تعلیمی سنائی.. 93

4- موضوع پایان نامه ما 93

1-4 اشعار تازیانه های سلوک : 94

1-1-4 مکن در جسم و جان منزل، که این دونست و آن والا. 94

1-1-1-4 تا کی ز هرکسی ز پی سیم بیم ما 99

2-1-4 آراست، دگر باره، جهاندار جهان را 101

3-1-4 ای مسلمان ! خلایق حال دیگر کرده اند. 104

4-1-4 مسلمانان ! سرای عمر ، درگیتی دو دَر دارد. 109

5-1-4 سوز و شوق مَلَکی بردلت آسان نشود. 111

6-1-4 ای خداوندان مال ! الاعتبار الاعتبار! 113

7-1-4  طلب! ای عاشقان خوش رفتار. 129

9-1-4  ای سنائی جهد کن تا بهر سطان ضمیر. 140

10-1-4  درگَهِ خلق ، همه زَرق و فریب است و هَوَس.. 145

11-1-4   بس کنید آخر حمال ، ای جملگی اصحاب قال. 147

12-1-4  کی باشد کین قفس بپردازم. 150

13-1-4  برگ بی برگی نداری، لاف درویشی مزن. 152

14-1-4 ای سنائی ! بی کُله شو. 157

15-1-4   بمیر ای حکیم ! 163

16-1-4  مسلمانان مسلمانان. 166

17-1-4  دلا ! تا کی.. 173

2-4 اشعار کتاب  حدیقه الحقیقه. 178

1-2-4فصل اندر درجات.. 178

2-2-4 فی الحفظ و المراقبه. 179

3-2-4 فی الحکمه و سبب رزق الرزاق.. 180

 

4-2-4 فی المجاهده : 181

5-2-4 فصل اندر تقدّس.. 183

6-2-4 فی ذکر دارالبقا : 184

7-2-4 اندر تجرد گوید. 185

8-2-4 فی سلوک طریق الاخره 186

9-2-4 ذکر هدایت قرآن: 189

10-2-4 فصل فی الزهد و الحکمه و الموعظه و النصیحه. 190

11-2-4 اندر مذّمت علما: 192

12-2-4 ستایش علم و عالم و طلب علم. 193

13-2-4 اندر ستایش عقل و عاقل و معقول. 194

14-2-4  در چشم نگاه داشتن گوید: 197

قالَ النّبی علی السّلام: 197

15-2-4  در مذّمت شهوت راندن : 198

16-2-4 اندر مذّمت دنیا و وصف ترک او. 199

17-2-4 اندر مذّمت کسانی که به جامه و لقمه مغرور باشند . 200

18-2-4 اندر مذّمت مال دوست.. 201

19-2-4 اندر مذّمت شراب گوید . 201

20-2-4 اندر ترک دنیا و ریاضت نفس گوید: 202

21-2-4 فی مذّمه الدنیا و اهانته و ترکه. 203

22-2-4 اندر نکوهش شکم خواری و بسیار خوردن. 204

23-2-4 فی ذّم حبّ الدنیا و منع شراب الخمر. 206

24-2-4 اندر مذّمت افعال زشت که از خوی های بهیمی است.. 207

25-2-4 اندر نگاه داشتن راز و مشورت کردن : 207

26-2-4 اندر موعظت و نصیحت گوید: 208

27-2-4 اندر تصوّف و زٌهد : 209

28-2-4 در عدل پادشاهان وصف آن. 210

29-2-4 در عدالت و ستم نا کردن : 210

30-2-4 در تعهّد علمای دیندار : 212

31-2-4 در سیاست پادشاه 212

32-2-4 در ذم عوّام و بازاریان و جهال گوید. 213

3-4 اشعار تعلیمی طریق التحقیق: 213

1-3-4 کلید درهای اسرار و چراغ ارواح ابرار. 213

((آیا پنداشتید که ما شما را به عبث خلق کردیم؟)) 214

2-3-4 ره بر جان های سالکین و شادی دل های محققین. 217

3-3-4 بستان ارواح و باغ اشباح. 219

4-3-4 منهاج العارفین و معراج العاشقین. 220

5-3-4 درباره عشق.. 221

6-3-4 در نکوهش ریا و ریاورز. 223

7-3-4 درباره ی ترک دنیا و دوری از آن. 225

8-3-4 درباره ی تسلیم . 226

9-3-4 درباره ی بلا . 226

10-3-4 درباره ی شکیبایی و سپاسگزاری . 227

11-3-4 پیدا کردن غافلان و نکوهش جاهلان. 227

12-3-4 درباره ی خوردن. 230

13-3-4 درباره ی روزی. 231

5- فصل پنجم : 235

1-5 نتیجه گیری : 235

2-5 طرح چند سؤال : 238

کتابنامه. 239

الف : منابع  و مآخذ. 240

ب) فهرست مجله. 242

Abstract. 243

چکیده :
در این پایان نامه به تشخیص قصیده های تعلیمی سنائی پرداخته شده است و خطّ سیر فکری و اندیشة حکیم سنائی مشخص شده است و می دانیم که حجم عظیمی از دیوان قصاید او را مدایح تشکیل داده اند.که امروز جز بلحاظِ مباحثِ تاریخ زبان و مواد استشهادی برای نگارش فرهنگ های وسیع زبان فارسی ، کمتر می تواند ارزش داشته باشد.و از این قصاید (مدحی) مشخص      می شود که او قبل از رسیدن به حال و هوای روحی خویش ، تفاوتی با دیگر شاعران درباری عصر نداشته است. و آنچه مسلّم است این است که سنائی دارای دو نیم کره متفاوت تاریک و روشن است. آیا این دو نیم کره را تا آخر عمر حفظ کرده است. یا با ظهور آن نیمکره روشن آن نیمکره تاریک را رها کرده است. و می دانیم سنائی نماینده برجسته نوعی از قصیده در زبان فارسی است.که آن را باید قصیده نقد جامعه و زٌهد و عرفان و اخلاق خواند. و در این میدان هیچ یک از استادان بزرگ قصیده به پای او نمی رسند، ضمن اینکه ممکن است هر کدام از آنان یک یا دو قصیده در این عوالم داشته باشند که تا حدودی به پای قصاید او نزدیک باشد.امّا هیچ کس در این میدان ، بهتر از او و استوارتر از او نسروده است. چنان که می بینیم قصاید سنائی از تکرار مضمون خالی نمانده است. و عذر او را وقتی بهتر می توانیم بپذیریم که بدانیم وی در جهانی بسته و غیر متحوّل زیسته و تمام روزهای عمرش ، بیش و کم ، یک رنگ داشته است. با این همه از رهگذر ساخت و صورت قصاید و شیوه بیان و اسلوب سخن ،

مقدمه. 1

طرح تحقیق.. 4

موضوع تحقیق.. 4

زمینه، سابقه و تاریخچۀ موضوع تحقیق.. 4

اهداف تحقیق.. 5

اهمیت و ارزش تحقیق با تأکید بر کاربرد نتایج آن.. 5

فرضیه‌ها 5

روش انجام تحقیق.. 6

فصل اول: کلیات و مفاهیم. 7

1-1. تعاریف و اصطلاحات.. 8

1-1-1. تفسیر در معنای لغوی.. 8

1-1-2. تفسیر در معنای اصطلاحی.. 8

1-1-3. علم کلام. 9

1-1-3-1. تاریخ پیدایش علم کلام. 9

1-1-4. مکتب معتزله. 10

1-1-4-1. اصل توحید. 11

1-1-4-2. اصل عدل.. 11

1-1-4-3. اصل وعد و وعید (معاد) 11

1-1-4-4. اصل منزلة بین المنزلتین.. 12

1-1-4-5. اصل امر به معروف و نهی از منکر. 12

1-1-4-6. امامت و نبوت از منظر معتزله، براساس گزارش شیخ مفید  12

1-1-5. مکتب اشاعره 13

1-1-5-1. اندیشه‌های اشاعره 14

1-1-5-1-1. قدیم یا حادث بودن قرآن از منظر اشاعره 14

1-1-6. فرقۀ مرجئه. 15

1-1-7. فرقۀ مشبهه. 16

1-1-8. فرقۀ جبریه. 17

1-1-9. فرقۀ تناسخیه. 18

1-1-10. فرقۀ حشویه. 18

1-1-11. فرقۀ خوارج. 18

1-1-12. فرقۀ زیدیه. 19

۱-1-13. اصحاب المعارف.. 19

1-1-14.مهمترین تفاسیر کلامی ………………………………………………………………………….20

فصل دوم: طبرسی و تفسیر. 21

مقدمه. 22

2-1. انواع روش‌های تفسیری.. 22

2-1-1. تفسیر مأثور 23

2-1-2. تفسیر عقلی ـ اجتهادی.. 25

2-2. معرفی طبرسی.. 27

2-2-1. زندگینامه طبرسی.. 27

2-2-2. معرفی تفسیر مجمع البیان.. 30

2-2-2-1. بررسی مقدمه تفسیر. 31

2-2-2-1-1. تعداد آیات قرآن و فایده دانستن آن‌ها 31

2-2-2-1-2. ذکر اسامی قاریان مشهور شهرها و راویان آن‌ها 31

2-2-2-1-3. تفسیر و تأویل و معنی آیات قرآن.. 31

2-2-2-1-4. نام‌های قرآن و معانی آن‌ها 32

2-2-2-1-5. علوم قرآن.. 32

2-2-2-1-6. ذکر برخی از احادیث مشهور در فضیلت قرآن و اهل آن  32

2-2-2-1-7. ذکر آنچه برای قاری قرآن مستحب است از نیکو خواندن لفظ و تزیین صوت هنگام قرائت قرآن  32

2-2-2-2. مبانی تفسیری طبرسی در مجمع البیان.. 32

2-2-2-2-1. قابل فهم بودن قرآن.. 32

2-2-2-2-2. معیارهای فهم قرآن.. 33

2-2-2-2-3. علوم مورد نیاز مفسر. 33

2-2-2-2-4. مصونیت قرآن از تحریف… 33

2-2-2-2-5. قرآن، معجزۀ جاودانه پیامبر(ص) 33

2-2-2-2-6. روش تنظیم مطالب مجمع البیان.. 34

2-2-2-2-7. منابع مورد استناد در مجمع البیان.. 35

2-2-2-2-۸. مجمع البیان در گفتار عالمان.. 36

فصل سوم: جایگاه کلام شیعه در تفسیر مجمع البیان.. 38

مقدمه. 39

3-1. بخش اول: جایگاه توحید در مجمع البیان.. 41

مقدمه. 41

3-1-1. بایستگی شناخت و معرفت خدا 41

3-1-2. اثبات صانع. 41

3-1-2-1. حرکت و سکون موجودات علامت نیاز به خالق.. 42

3-1-2-2. حدوث اجسام. 42

3-1-2-3. بی شریک بودن خدا 42

3-1-2-4. برهان تمانع. 42

3-1-3. صفات ثبوتیه. 43

3-1-3-1. اسماء و صفات.. 43

3-1-3-2. قدرت خدا 44

3-1-3-2-۱. اشتمال قدرت الهی بر هر چیز. 44

3-1-3-3. علم الهی.. 45

3-1-3-3-1. آگاهی از سرّ آسمان‌ها و زمین.. 45

3-1-3-3-2. علم به همۀ معلومات.. 45

3-1-3-3-3. عالم به نهان و آشکار 45

3-1-3-3-4. سمیع بودن خداوند. 46

3-1-3-4. اراده خداوند. 46

3-1-3-4-1. ارادۀ تام خداوند بر هستی.. 46

3-1-3-5. متکلم بودن خداوند. 47

3-1-3-6. خدای واحد. 47

3-1-4. صفات فعل.. 47

3-1-4-1. حکیم بودن.. 48

3-1-4-2. حی بودن.. 48

3-1-4-3. خالق بودن.. 48

3-1-4-3-1. خلقت آسمان‌ها و زمین نشانی برای خردمندان.. 48

3-1-4-3-2. خلقت جهان، دلیلی بر وجود خدا 49

3-1-5. صفات سلبیه. 49

3-1-5-1. تنزیه و تسبیح خدا 49

3-1-5-2. علوّ خداوند. 50

3-1-5-3. قدّوس بودن.. 50

3-1-5-4. نفی رؤیت و جسمانیت برای خدا 50

3-1-5-5. بی مکان بودن خداوند. 51

3-2. بخش دوم: جایگاه معاد در مجمع البیان.. 53

مقدمه. 53

3-2-1. تعبیرات کلی قرآن دربارۀ رستاخیز. 53

3-2-1-1. قیامت… 53

3-2-1-2. نشر. 53

3-2-1-3. معاد. 54

3-2-2. نام‌های قیامت… 54

3-2-2-1. یَومُ الخُلود. 54

3-2-2-2. یومٌ ثَقیل.. 54

3-2-2-3. یَومُ مَشهود. 54

3-2-2-4. یَومُ الوَعید. 55

3-2-2-5. یَومُ الحَسرَة 55

3-2-2-۶. یَومَ تُبلی السَّرائِر. 55

3-2-3. امکان معاد و منطق مخالفان.. 55

3-2-۴. دلائل امکان معاد. 57

3-2-5. معاد جسمانی.. 58

3-2-6. دروازۀ عالم بقا 60

3-2-6-1. مرگ… 60

3-2-6-2. برزخ. 61

3-2-7. محکمۀ عدل الهی.. 61

3-2-8. فرجام معاد. 62

3-2-8-1. بهشت و بهشتیان.. 63

3-2-8-1-1. ایمان و عمل صالح.. 63

3-2-8-1-2. تقوا 63

3-2-8-1-3. صبر در برابر سختی‌ها 63

3-2-8-1-4. اهتمام به نماز 64

3-2-8-2. نعمت‌های بهشت… 64

3-2-8-2-1. سایه‌های لذت‌بخش…. 64

3-2-8-2-2. غذاهای بهشتی.. 65

3-2-8-2-3. لباس‌های بهشتی.. 65

3-2-8-2-4. همسران بهشتی.. 65

3-2-8-2-5. امنیت و زوال خوف.. 66

3-2-8-2-6. برخورد محبت‌آمیز. 66

3-2-8-2-7. احساس خشنودی خدا 66

 

3-2-8-3. دوزخ و دوزخیان.. 67

3-2-8-3-1. کافران و منافقان.. 67

3-2-8-3-2. ممانعت مردم از راه یافتن به حق.. 67

3-2-8-3-3. استهزاء آیات الهی.. 67

3-2-8-3-4. ظلم و بیدادگری.. 68

3-2-8-4. عذاب‌های جسمانی و روحانی دوزخیان.. 68

3-2-8-5. جاودانگی کیفر. 69

3-2-8-6. شفاعت… 70

3-2-8-6-1. نفی شفاعت… 70

3-2-8-6-2. اذن شفاعت منوط به اذن خدا 70

3-2-8-6-3. شرایط شفاعت‌کننده و شفاعت شونده 71

3-3. بخش سوم: جایگاه نبوّت در مجمع البیان.. 72

3-3-1. فلسفه بعثت پیامبران.. 72

3-3-1-1. رهایی از ظلمت… 72

3-3-1-2. بشارت و انذار 72

3-3-1-3. تعلیم و تربیت… 73

3-3-2. ویژگی‌های عمومی پیامبران.. 73

3-3-2-1. صدق گفتار 73

3-3-2-2. امانت… 73

3-3-2-3. نیکوکاری و احسان.. 74

3-3-2-4. توکل مطلق بر خداوند. 74

3-3-2-5. علاقه و دلسوزی فوق العاده 74

3-3-3. عصمت مهم‌ترین شرط رسالت… 75

3-3-3. تنزیه انبیا 76

3-3-3-1. آدم. 76

3-3-3-2. ابراهیم. 77

3-3-3-3. موسی.. 77

3-3-4. طرق شناخت پیامبران.. 78

3-3-4-1. رابطۀ اعجاز و نبوّت.. 78

3-3-4-2. تفاوت سحر با معجزه 79

3-3-4-3. وحی (چگونگی ارتباط با عالم غیب) 80

3-3-5. دلایل صدق ادعای پیامبر اسلام. 81

3-3-5-1. قرآن، معجزه پایدار پیامبر. 81

3-3-5-2. شاخه‌های اعجاز قرآن.. 82

3-3-5-2-1. فصاحت و بلاغت… 82

3-3-5-2-2. اعجاز قرآن از نظر علوم روز 82

3-3-5-2-3. اعجاز قرآن از نظر اخبار غیبی.. 83

3-3-5-2-4. اعجاز قرآن از نظر عدم تضاد و اختلاف.. 84

3-3-5-۳. گردآوری قراین یک راه مطمئن دیگر. 84

3-3-6. خاتمیت در قرآن.. 85

3-4. بخش چهارم: جایگاه عدل در مجمع البیان.. 85

3-4-1. برسی واژه‌های ظلم، عدل و قسط.. 86

3-4-2. خداوند به هیچ‌کس ستم نمی‌کند. 86

3-4-3. یکسان نبودن خوب و بد. 88

3-4-4. مشکل حوادث دردناک زندگی بشر. 88

3-4-5. پاسخ تفصیلی به پدیده‌های ناگوار 88

3-4-5-1. فلسفه تفاوت‌ها 88

3-4-5-2. مشکلات خودساخته. 89

3-4-5-3. مصائبی که مجازات الهی است… 90

3-4-5-4. مصیبت بیدادگر. 90

3-4-5-5. آزمون الهی به‌وسیلۀ مشکلات.. 91

3-4-5-6. شناخت نعمت‌ها در کنار مصائب… 92

3-5. بخش پنجم: جایگاه امامت در مجمع البیان.. 93

3-5-1. امامت در قرآن.. 93

3-5-2. ولایت و امامت عامه در قرآن.. 94

3-5-2-1. آیۀ انذار و هدایت… 94

3-5-2-2. آیۀ صادقین.. 94

3-5-2-3. آیۀ اولی الأمر. 95

3-5-3. شروط و صفات ویژۀ امام. 95

3-5-3-1. علم امام. 96

3-5-3-2. معصوم بودن امام. 96

3-5-3-3. ولایت تکوینی پیامبران و امامان.. 97

3-5-4. ولایت و امامت خاصه. 98

3-5-4-1. آیۀ تبلیغ. 98

3-5-4-2. آیۀ ولایت… 98

3-5-4-3. آیۀ لیلة المبیت… 99

3-5-4-4. آیۀ نیکوترین مؤمنان.. 99

3-5-4-5. آیۀ بینه و شاهد. 99

3-5-4-6. آیۀ انذار 100

3-5-4-7. آیۀ گوش‌های شنوا 100

3-5-4-8. آیۀ محبت… 101

3-5-5. امام مهدی علیه السلام. 101

نتیجه‌گیری.. 103

فصل چهارم: گونه‌های مواجهۀ کلامی طبرسی در مجمع البیان با برخی آراء کلامی.. 104

مقدمه. 105

4-1. بخش اول: رویکردهای طبرسی به معتزله. 105

4-1-1. رویکرد توضیحی.. 105

4-1-1-1. سکونت و خروج آدم و حوا از بهشت… 105

4-1-1-2. شفاعت قابل قبول.. 106

4-1-1-3. اسلام و ایمان.. 106

4-1-1-4. خارق عادت از غیر از نبی.. 106

4-1-1-5. مصیبت و گناه 106

4-1-1-6. معنای ظلم. 107

4-1-1-7. خلق مخلوقات، باواسطه یا بی‌واسطه. 107

4-1-1-8. تعبیر خواب.. 107

4-1-1-9. حاضر شدن اعمال در قیامت… 108

4-1-1-10. سخن عیسی در گهواره 108

4-1-1-11. حقیقتِ روح. 108

4-1-1-12. غیر قابل رؤیت بودن شیطان.. 108

4-1-1-13. ترک اولی یا گناه کردن آدم. 108

4-1-1-14. زندگی ابدی.. 109

4-1-1-15. نادیدنی بودن خدا 109

4-1-1-16. عدم سختگیری خداوند بر بندگان.. 109

4-1-1-17. تأخیر عذاب تا وقت معیّن.. 109

4-1-1-18. نبوت عیسی.. 109

4-1-1-19. اجر دنیوی.. 109

4-1-1-20. چهره‌های متنعّم در قیامت… 110

4-1-1-21. صفات مخصوص خدا 110

4-1-1- 22. روی‌گردانی از آیین ابراهیم. 110

4-1-1-23. دروغ گفتن در آخرت.. 110

4-1-2. رویکرد تقریب‌گرایانه. 110

4-1-2-1. معنای اسلام. 111

4-1-2-2. بهشتی به پهنای آسمان و زمین.. 111

4-1-2-3. زنگار قلب… 111

4-1-2-4. پیروی از دین خدا 111

4-1-2-5. فرشته یا جن بودن ابلیس…. 111

4-1-2-6. انتظار کرامت الهی.. 112

4-1-3. رویکرد نقادانه. 112

4-1-3-1. رجعت… 112

4-1-3-2. ایمان، معرفت خدا 112

4-1-3-3. پذیرش توبه. 113

4-1-3-4. آمرزش همۀ گناهان.. 113

4-1-3-5. افضل نبودن فرشته بر نبی.. 113

4-1-3-6. عذاب فاسق.. 114

4-1-3-7. مؤمنان واقعی.. 115

4-1-3-8. عدم زیادت علم خدا بر ذاتش…. 115

4-1-3-9. جواز بخشش همۀ معاصی.. 115

4-1-3-10. تجاوز از حدود الهی، خلود در آتش…. 115

4-1-3-11. آگاهی از غیب… 116

4-1-3-12. طاعت فاسق.. 116

4-1-3-13. خبر دادن خداوند در خلقت موجودات.. 116

4-1-3-14. جواز تقیه بر امام. 117

4-1-3-15. مکلّف بودن آدم و حوا 117

4-1-3-16. سجده ملائکه به آدم. 117

4-1-3-17. حکم سلیمان.. 117

4-1-3-18. زمان مرگ انسان‌ها 118

4-1-4. رویکرد طبرسی به سران معتزله. 118

۴-۲. بخش دوم: انتقاد طبرسی بر جبرگرایان.. 118

4-2-1. نسبت گمراهی به خدا 119

4-2-2. سجده به آدم. 119

4-2-3. تأثیر اختیار در افعال و اقوال.. 119

4-2-4. عدم مسئولیت در قبال کار دیگران.. 119

4-2-5. پشیمانی از کردار و اعمال.. 120

4-2-6. عدم انتساب زشتی‌ها به خداوند. 120

4-2-7. تبدیل نعمت به کفر. 120

4-2-8. تکلیف در حد توانایی.. 120

4-2-9. نیل نفس انسان به پاداش عملکرد خویش…. 120

4-2-10. شتاب‌کنندگان در کفر. 121

4-2-11. عدم ظلم خدا به بندگان.. 121

4-2-12. شیطان، عامل گمراهی.. 121

4-2-13. ایمان برای همه. 121

4-2-14. جعل احکام از طرف کفار 121

4-2-15. عدم دشنام به بتها 122

4-2-16. عدم مجازات کسی به جای دیگری.. 122

4-2-17. کیفر رفتار فرعونیان به قحطی.. 122

4-2-18. خواست خدا بر ایمان اجباری همه مردم. 122

4-2-19. خداوند، خالق کل هستی.. 123

4-2-20. فرستادن پیامبر، مایۀ رحمت خلق جهان.. 123

4-2-21. کفران نعمت… 123

4-2-22. روشن ترین دلیل بر فساد قول مجبره 123

4-2-23. مؤمنان برگزیده 124

4-2-24. ایمان فعل خداست یا بنده؟. 124

4-3. بخش سوم: انتقاد طبرسی به اصحاب الرّموز 125

4-4. بخش چهارم: انتقاد طبرسی به اصحاب المعارف.. 125

4-4-1. گمراهی برخی انسان‌ها 125

4-4-2. نفی علم از برخی انسان‌ها 125

4-5. بخش پنجم: انتقاد طبرسی به تناسخیه. 126

4-5-1. پیمان خداوند از بنی آدم. 126

4-5-2. مکلف بودن حیوانات.. 126

4-6. بخش ششم: انتقاد طبرسی به حشویه. 126

4-7. بخش هفتم: برسی نظرات طبرسی در مورد خوارج. 127

4-7-1. پیروان متشابهات قرآن.. 127

4-7-2. روسیاهان در قیامت… 127

4-7-3. نقد رأی خوارج دربارۀ حکم رجم. 127

۴-7-4. جزای سارق.. 127

4-7-5. تعذیب اطفال مشرکین.. 128

4-7-6. زیان‌کارترین مردم. 128

4-7-۷. مرتکب کبیره 128

4-7-۸. ضرورت کافر بودن غیر مؤمن.. 128

4-7-۹. دخول آتش فقط برای کافران.. 129

4-8. بخش هشتم: مواجهه طبرسی با برخی آراء زیدیه. 129

4-8-1. آرای فقهی زیدیه. 129

4-8-2. تأویلی نیکو از زیدیه. 129

4-9. بخش نهم: انتقاد طبرسی به مرجئه. 130

4-9-1. ایمان و عمل قبل از توبه. 130

نتیجه گیری.. 131

بررسی فرضیات پایان نامه. 132

نتیجه پایانی…………………..133

فهرست منابع. 134

چکیده:

بخش قابل توجهی از آیات قرآن، آیاتی است که موضوعات اعتقادی و معارفی را دربرمی‌گیرد. پرداختن به این مهم در قرآن از آنجا نشئت می‌گیرد که عقیده، مبنای اخلاق و عمل آدمی است. واکاوی جلوه‌های مهم آیات قرآنیِ معطوفِ به عقیدۀ انسانی، همواره مورد اهتمام مفسران قرآن بوده است. مجمع البیانِ فضل بن حسن طبرسی که تفسیری است جامع و اجتهادی و دارای اعتبار در میان عالمان و قرآن‌پژوهان مسلمان، از زمرۀ این کوشش‌ها به‌شمار می‌رود. بر این اساس می‌توان گفت: موضوعات عقاید و کلام، در سایه‌سار وحیِ الهی، جلوۀ مهم و برجسته‌ای در این تفسیر دارد. طبرسی در مجمع البیان به‌مثابۀ مفسری جامع‌نگر مطرح است که پس از شیخ طوسی و تفسیر تبیان او، با آراء و دیدگاه‌های عالمان و مفسران متکلم مسلمان، ذیل آیات مربوط مواجه شده و فعالانه برخورد کرده است. این مواجهه گونه های متفاوت دارد. از توضیح و تبیین آن آرا گرفته تا موافقت یا تخطئۀ این انگاره‌ها. از جمله دستاوردهای این پژوهش آن است که طبرسی با توجه به مبانی تفسیری خود و با عنایت به دیدگاه‌های کلامی شیعه تلاش کرده تا مبانی کلام شیعه را تحکیم بخشد. دیگر آنکه در مواجهه با قیاس مفسران برخی فرقه‌های مسلمان، دیدگاهش با دیدگاه‌های گروه‌هایی مانند معتزله، قرابت بیشتری دارد. تخطئۀ تفسیر جبرگرایان و حشویه نسبت به سایر فرقه‌ها، در این تفسیر برجسته‌تر می کند.

مقدمه
بیش از چهارده قرن پیش، آخرین کتاب آسمانی- قرآن کریم‌- بر آخرین فرستادۀ الهی- حضرت ختمی مرتبت- رسول گرامی اسلام، به‌منظور هدایت انسان‌ها به‌سوی کمال و سعادت جاودانی آن‌ها نازل شد. وحی‌نامۀ قرآن، متضمن معارف بلند و دستورالعمل‌هایی است که فهم و التزام به آن‌ها، زمینۀ دستیابی به این سعادت همیشگی را هموار می‌سازد. برای رسیدن به این معارف بلند و دستورالعمل‌های آن، باید این کتاب را به‌خوبی شناخت و در زوایای آن کندوکاو و تعمق نمود تا به ژرفا و درون‌مایۀ آن دست یافت. این مهم با تدبّر در آیات الهی فراهم می‌شود. قرآن کریم در اهمیت تدبر و اندیشیدن در آیاتش سخن‌ها گفته و همگان را به تفکر در آن تشویق کرده است. خداوند قرآن را کتابی مبارک توصیف می‌کند و به همگان دستور اندیشیدن به آن را می‌دهد. (ر.ک: ص/ 29) اما گذشته از اینکه قرآن به زبان مردم نازل شده و کتابی مبین و آشکار است، در جایی دیگر به پیامبر گرامی(ص) دستور داده تا قرآن را شرح و توضیح دهد. (ر.ک: نحل/ 44) زیرا فهمیدن ظاهر معانی یک کلام غیر از تفسیر آن است. هرکس که به زبان عربی آشنایی داشته باشد، ظاهر معانی را درمی‌یابد. اما تفسیر محتوایی و عمیق آن را هم می فهمد؟

تفسیر، حکایت دیگری است که هیچ‌کس جز با تلاش و کوشش روشمند و با اتکا به منابع و مصادر فهم قرآن، نمی‌تواند به ژرفای آن دست پیدا کند. افزون بر این، همچنین باید گفت: اگر کسی به قرآن مراجعه کند، درمی‌یابد که قرآن ویژگی‌های مخصوص به‌خود را دارد که همواره ضرورت تفسیر را در هر عصر و زمان ایجاب می‌کند. از جمله آنکه طبق گفتار حضرت علی(ع) دارای معانی گوناگون و ژرفناک و فراخناک است: «إنَّ القُرآنَ ظاهِرُهُ أنیقٌ و باطِنُهُ عَمیقٌ» (نهج البلاغه، خطبۀ 18) نکتۀ دیگر آنکه این کتاب آسمانی در بیان عقاید و احکام دین، مطالب را فشرده و با اشاره بیان کرده که حتماً نیاز به تفسیر دارد. نکتۀ مهم دیگری نیز اینجا باید افزود و آن اینکه، نزول قرآن در یک فرایند 20 یا 23 ساله صورت گرفته و فراز و فرودهایی را پشت سر نهاده است. لذا فهم بسیاری از مفاهیم و مقولات قرآنی از رهگذر کنار هم نهادن آنها و کشف انسجام معنایی میسر است و این مهم جز با تفسیر صحیح و روشمند حاصل نمی‌شود.

قرآن کتابی است سرشار از معانی بلند و الفاظ نامحدود که نکات غیبی آن با الفاظ مادی بشری و در قالب سخنان متعارف ریخته شده است. برای فهم معانی آن حتماً به طی مقدمات و توضیح و تفسیر نیازمندیم. مفسران روش‌ها و اسلوب‌های استنباط معانی آیات را از زوایا و دیدگاه‌های مختلف مورد مطالعه قرار داده‌اند. یکی از گرایش‌های مهم در رشتۀ تفسیر قرآن که از آغاز مورد توجه مفسران و قرآن‌پژوهان قرار گرفته، رویکرد کلامی است. در این شیوه، معمولاً مفسران برای دفاع از عقاید موافقان یا دفع شبهات مخالفان، از آیات قرآن استفاده کرده و به آن‌ها استناد می‌کنند. از طرفی، این واقعیت را نمی‌توان نادیده گرفت که مفسر قرآن، خود، پیرو یکی از مذاهب اسلامی است و در اصول دینی و و فروع فقهی، نظریاتی دارد که دفاع از آن‌ها را ضروری می‌شمارد. به‌طور طبیعی، به هنگام تفسیر مفسر می‌کوشد که از عقاید و دیدگاه‌های خود دفاع کرده یا دست‌کم اصول و عقاید پذیرفته‌شدۀ وی با تفسیر آیات ناسازگار نباشد. در اینجا باید گفت که اگر اصول و ضوابط تفسیر درست یا معیارپذیری در فرایند تفسیر آن حاکم نباشد، پدیدۀ تفسیر به رأی حتماً رخ خواهد داد. از سویی دیگر، پرداختن به این رویکرد تفسیری، علل و عواملی دارد از جمله خود قرآن. قرآن در توجه به مسائل اعتقادی مثل