مبناگرایی،رویکردی است توجیهنگرکه بهتوجیه و تبیین ساختار معرفت می پردازد.
رویکرد مبناگراییدرمقایسه با دیگر دیدگاههای توجیهنگر، دارای موقعیّت ممتازی است که دلیل آن، به ساختارمبنایی این رویکرد در ارجاع باورهای استنتاجی به باورهای پایه، برمیگردد.
راسل، درقلمروی امور تجربی، مبناگرایی خود راارائه میدهد.وی در اینزمینه، با تأکیدبر استدلالهای استقرائی، خطاناپذیری باورهای بدیهی را نادیده میگیرد. این امر سبب میشود تا معرفتشناسی وی نتواند براساس مبانی یقینی و خطاناپذیر استوار گردد.
علّامه طباطبائیبا ارجاعنظریّاتبهبدیهیّات و با تأکید بر برهان قیاسی،رویکردی مبناگرایانه بنا مینهد.تنوع مبانی بدیهیدرتوجیه تصدیقات نظری، تأکید بر ضّرورت و خطاناپذیری اوّلیّات، ارجاع تمامی تصدیقات (نظری و بدیهی)، به اصل امتناع تناقض،ازجمله مواردی استکه علاوه برتحکیم معرفتشناسی علّامه طباطبائی براساس مبانی یقینی و خطاناپذیر، کارآمدیمبناگرایی وی را درتوجیه و تبیین ساختارمعرفت، آشکار میسازد.
کلیدواژهها:رویکرد مبناگرایی،باورهای پایه (تصدیقات بدیهی)، باورهای استنتاجی (تصدیقات نظری)، علّامه طباطبائی، برتراند راسل،امر واقع،اصل امتناع تناقض، معرفتشناسی.
فهرست
چکیده ………………………………………………………………………………………………………………………………1
فصل اوّل: کلیات بحث…………………………………………………………………………………………………………8
1-1- بیان مسئله………………………………………………………………………………………………………………………9
1-1-1- فرضیّات رساله…………………………………………………………………………………………………….13
1-1-1-1- فرضیّهی اصلی رساله………………………………………………………………………………………..13
1-1-1-2- فرضیّات کمکی رساله……………………………………………………………………………………….13
1-1-2- اهمیّت و جایگاه موضوع………………………………………………………………………………………….13
1-1-3- اهداف پژوهش……………………………………………………………………………………………………….14
1-1-4- ساختار منطقی رساله……………………………………………………………………………………………….14
فصل دوّم: درآمدی بر معرفتشناسی و بررسی موانع موجود……………………………………………………. 16
2-1- تمهید……………………………………………………………………………………………………………………………17
2-2- تعریف معرفتشناسی………………………………………………………………………………………………………….18
2-2-1- معرفت گزارهای………………………………………………………………………………………………………………19
2-2-2- مؤلفه های اصلی معرفتشناسی………………………………………………………………………………………….19
2-2-2-1- باور و تعریف آن………………………………………………………………………………………………20
2-2-2-1-1- اقسام باور………………………………………………………………………………………………………………21
2-2-2-1-1-1- باورهای پایه………………………………………………………………………………………………….21
2-2-2-1-1-2- باورهای غیرپایه………………………………………………………………………………………………….23
2-2-2-2- صدق………………………………………………………………………………………………………………………..24
2-2-2-3- توجیه……………………………………………………………………………………………………………..25
2-2-2-3-1- توجیه انسجامگرا………………………………………………………………………………………….26
2-2-2-3-1-1- نقد و بررسی…………………………………………………………………………………………..27
2-2-2-3-2- توجیه مبناگرا……………………………………………………………………………………………….27
2-2-3- معرفتشناسی غربی…………………………………………………………………………………………………..28
2-2-4- معرفتشناسی اسلامی………………………………………………………………………………………………..32
2-3- موانع موجوددر معرفتشناسی……………………………………………………………………………………….33
2-3-1- شکّاکیّت و تقابل آن با مبناگرایی………………………………………………………………………………….34
2-3-2- تسلسل معرفتی………………………………………………………………………………………………………….37
2-4- خلاصهی فصل…………………………………………………………………………………………………………….39
فصل سوّم: رویکرد مبناگرایی……………………………………………………………………………………………….41
3-1- تمهید…………………………………………………………………………………………………………………………42
3-2- تعریف مبناگرایی………………………………………………………………………………………………………….44
3-3- مبناگرایی: رویکردی توجیهنگر………………………………………………………………………………………45
3-4- اقسام مبناگرایی…………………………………………………………………………………………………………….46
3-5- اهداف مبناگرایی…………………………………………………………………………………………………………..47
3-6- سیر تاریخی مبناگرایی و مراحل تکوّن آن در معرفتشناسی غربی………………………………………47
3-5-1- مبناگرایی و راسیونالیسم……………………………………………………………………………………………..50
3-5-1-1- راسیونالیسم ارسطویی………………………………………………………………………………………………….51
3-5-1-2- راسیونالیسم دکارتی…………………………………………………………………………………………………….51
3-5-2- مبناگرایی و اِمپریسم…………………………………………………………………………………………………..53
3-6-پیشینهی مبناگرایی در معرفتشناسی اسلامی……………………………………………………………………………55
3-7- بدیلهای معرفتی مبناگرایی…………………………………………………………………………………………………..56
3-7-1- توجیه مبتنی بر انسجام……………………………………………………………………………………………….57
3-7-1-1- نقد و بررسی……………………………………………………………………………………………………59
3-7-2- نامتناهیگرایی…………………………………………………………………………………………………………………60
3-7-2-1- نقد و بررسی………………………………………………………………………………………………………………61
3-7-3- شکّاکیّت افراطی………………………………………………………………………………………………………..61
3-7-3-1- نقد و بررسی………………………………………………………………………………………………………………62
3-8- خلاصهی فصل…………………………………………………………………………………………………………….64
فصل چهارم: مبناگرایی برتراند راسل……………………………………………………………………………………..67
4-1- راسل و آثار علمی……………………………………………………………………………………………………………….68
4-2-تحوّلات فکری راسل……………………………………………………………………………………………………………71
4-3- علم و مسئله شناخت………………………………………………………………………………………………………..76
4-3-1- نمودار علم و مسئله شناخت………………………………………………………………………………………….81
4-3-2- سلسله مراتب معرفت………………………………………………………………………………………………..82
4-3-3- بدیهیّات…………………………………………………………………………………………………………………..84
4-3-3-1- اصل امتناع تناقض…………………………………………………………………………………………….88
4-3-3-1-1- نقد و بررسی ……………………………………………………………………………………………..90
4-3-4-گزاره/ باور/ صدق و کذب/ حکم……………………………………………………………………………………….92
4-3-5-مکانیزم خطا در معرفتشناسی راسل……………………………………………………………………………….100
4-3-6-مفهوم “امر واقع” و اقسام آن………………………………………………………………………………………….102
4-3-6-1- امور واقع اتمی……………………………………………………………………………………………… 104
4-3-6-2- امور واقع مولکولی…………………………………………………………………………………………………….105
4-3-6-3- امور واقع از راه آشنایی……………………………………………………………………………………105
4-3-6-4- امور واقع مربوط به حافظه…………………………………………………………………………………………107
4-3-6-5- امور واقع از راه دروننگری………………………………………………………………………………………..108
4-3-6-5-1- نقد و بررسی…………………………………………………………………………………………….109
4-3-6-6- امور واقع سلبی……………………………………………………………………………………………………..109
4-4-تجربهگرایی راسل…………………………………………………………………………………………………………..110
4-5- راسل و مبناگرایی………………………………………………………………………………………………………………114
4-5-1- ادلّه و قراین بر مبناگرا بودن راسل…………………………………………………………………………………..117
4-6- خلاصه فصل…………………………………………………………………………………………………………………….119
فصل پنجم: مبناگرایی علّامه طباطبائی…………………………………………………………………………………..122
5-1- علّامه طباطبائی و آثار فلسفی………………………………………………………………………………………………123
5-2- علم و مسئله شناخت……………………………………………………………………………………………….124
5-2-1-سلسله مراتب معرفت……………………………………………………………………………………………………..127
5-2-2-بدیهیّات………………………………………………………………………………………………………………….128
5-2-2-1- اقسام بدیهیّات………………………………………………………………………………………………..129
5-2-2-2- بدیهیّات اوّلیّه و شکّناپذیری آنها……………………………………………………………………………130
5-2-2-3- اصل امتناع تناقض، به عنوان اصلی حاکم بر تفکر………………………………………………………….133
5-2-2-4- تصدیقات بدیهی و نحوهی ارتباط آنها با اصل امتناع تناقض………………………………………..134
5-2-2-5- تصدیقات نظری و نحوهی ارتباط آنها با تصدیقات بدیهی…………………………………………….135
5-2-2-5-1- تسلسلناپذیری تصدیقات نظری………………………………………………………………………….137
5-2-3-تصدیق/ حکم/ قضیّه/ باور…………………………………………………………………………………………..139
5-3- مکانیزم خطا در معرفتشناسی علّامه طباطبائی……………………………………………………………………..144
5-4- علّامه طباطبائی، فیلسوفی رئالیسم………………………………………………………………………………………..146
5-5- علّامه طباطبائی فیلسوفی مبناگرا…………………………………………………………………………………………..148
5-5-1- ادلّهی منطقی و موجّه در اثبات مبناگرا بودن علّامه طباطبائی………………………………………………..152
5-6- خلاصهی فصل…………………………………………………………………………………………………………………153
فصل هفتم: نتیجهگیری………………………………………………………………………………………………………155
منابع………………………………………………………………………………………………………………………………162
منابع فارسی و عربی…………………………………………………………………………………………………………162
منابع انگلیسی…………………………………………………………………………………………………………………..166
چکیده انگلیسی………………………………………………………………………………………………………………..170
1- 1- بیان مسئله
مبناگرایی، دیدگاهی است درباب ساختارمعرفت، که از اینحیث،به توجیه باورهای استنتاجیمی پردازد.
براین اساس، «مبناگرایی، نگرشی استدرباب ساختار توجیهِ شناخت.»(Fumerton, 2005,p 284). که با ارجاع باورهای استنتاجی به باورهای پایه، ساختارمعرفت را توجیه مینماید.
بنابر اهمیّتِ این رویکرد درتبیین مسئله شناخت، بسیاری از معرفتشناسان، این دیدگاه توجیهنگر را پذیرفتهاند؛ چنانکه، با مطالعه سیر تاریخ معرفتشناسی، میتوان به این نتیجه مؤول شد که اکثر معرفتشناسان نیز،مبناگرا بوده اند.
با اینوصف، معرفتشناسان مذکور، نه تنها خود را مبناگرا نمیخواندند بلکه تا دوران اخیر نیز، به این رویکرد توجیهنگر اشارهای نداشته اند. براین اساس، استناد مبناگرا بودن به این معرفتشناسان، چیزی است که از نحوهی تفکر مبناگرایانهی آنان استنباط میگردد. نمونهیبارز این امر، راسل و علّامه طباطبائی است که هریک از آنان، علیرغم اذعان به تئوری مطابقت، هیچ وقت خود را به عنوان یک فیلسوف مبناگرا معرّفی نکرده اند.
باتوجّه به این موارد میتوان تصریح نمود که مبناگرایی، رویکردی جدید و مربوط به قرن بیستم نیست، بلکه سابقهی آن، به قدمت طولانی تئوری مطابقت برمیگردد.[1]
نکتهای که دراینجا باید متذکّر شویم این است که، اکثر مبناگرایان دراثبات باورهای مبنایی خود، از برهان نفی تسلسل استفاده کردهاند؛ چنانکه،ارسطو دراینزمینه، ، معتقد است که «به طورکلی ممکن نیست برای همۀ چیزها برهانی یافت شود وگرنه جریانی تا بینهایت کشیدهمیشود که دیگر برهانپذیر نیست» ( ارسطو، 1377، ص 98).
راسل، غالباً درحوزه تجربهگرایی،بهعنوان فیلسوفی مبناگرا محسوب میشود.به اینمعنا که وی، حسیّات را به عنوان مأخذ باورهای حسّی و بدیهی لحاظ می کند و از این حیث، به توجیه باورهای استنتاجی می پردازد.
راسل، درمعرفتشناسی خود، به مفهوم سلسلهمراتب معرفت، توجّه خاصّی دارد و درتمام دورهها، آن را به عنوان مفهومیکانونی لحاظ می کند. به نظر وی، «وظیفهی اصلی معرفتشناس مرتبکردن معلوماتی ادعایی در سلسلهمراتب معرفت است.معرفت با باورهای پایه آغاز شود.»(Chisholm, 1989,p421).
ویژگی خاصّ تفکرراسل، این است که وی، هموارهمواضع معرفتی خود را تعدیل میسازد. با اینوصف، میتوان این تحوّلات را طی سهدورهی مجزا، مشخّص نمود.
دورهی اوّل: مربوط به سالهای قبل از 1912، است. راسل در ایندوره، علیرغم تأثیرپذیری از ایدئالیسم، به مخالفت جدّی با آن می پردازد. طرح “نظریّهی آشنایی”، مربوط به سالهای پایانی ایندوره است که راسل مبناگرایی خود را در عرصه امور تجربی، ارائه میدهد.
دورهی دوّم: مربوط به سالهای بین 1912، تا1919، است. راسل در ایندوره، با مطرح کردن نسبتهای چندگانه درکتاب “نظریّهی شناخت”، با انتقاد شدید ویتگنشتاین مواجه میشود. اینمسئله تا مدّتها ذهن وی را به خود مشغول نمود و سبب شد تا سرانجام از اتمام این کتاب، دست بکشد.
دورهی سوّم: مربوط به سالهای بعد از 1919، است. راسل دراینزمان، پس از بررسی تئوریهای صدق،[2] به تئوری مطابقت روی میآورد.
نکتهای که در اینجا باید به آن تصریح نماییم، این است که نظریّهی “شناخت از راه آشنایی”،[3] مهمّترین قرینهای است که به صراحت، مبناگرا بودن راسل را نشان میدهد. البته وی، بعدها با گسترش بخشیدن این نوع از شناخت، «”شناخت از راه دروننگری” و “شناخت مربوط به حافظه و امورگذشته”را نیز جزء “شناخت از راه آشنایی”ذکر نمود.»(Russell, 1966,p193).
راسل،مسئله “شناخت” رابه تفصیل، درکتاب “مسائل فلسفه”[4]مطرح می کند. وی دراین کتاب، ابتداشناخت را به دو نوع 1- “شناخت مربوط به اشیاء”[5] 2- “شناخت مربوط به حقایق”[6] تقسیممینماید، سپس شناخت اشیاء را مشتمل بر دوقسم:”شناخت از راه آشنایی”[7] و “شناختتوصیفی”[8] میداند.
وی، دربخش”شناخت مربوط به حقایق” نیز، آن را به دوقسم: “شناخت شهودی”[9]و”شناخت استنتاجی”[10] تقسیممی کند؛ چنانکه در این زمینه معتقد است که«برای توجیه معرفت اکتسابی باید تا آنجا به عقب بازگردیم که به معرفت شهودی برسیم.»(Russell, 1943, p 77).
نکتهی دیگری که دراینجا باید مطرح سازیم، این است که راسل،درمبناگرایی خود، منظور از”شناخت از راه آشنایی” را،همان شناخت “دادههای حسّی”میداند نه شناخت “اعیان فیزیکی”.
برایناساس، وی معتقد است که «وقتی ازعین محسوس، (Sensible Object)، سخن میگویم نباید گمان شود که منظور من یک میز است که هم قابل رؤیت و هم قابل لمسبوده و برای بسیاری از افراد قابل دیدن باشد، بلکه منظور من، صرفاً همان قطعه رنگی است که به هنگام نگاه به میز آن را ادراک میکنم و سفتی و صلابتی است که هنگام فشار دادن به میز، درک میکنم و یا همان صدای خاصی است که در هنگام ضربه زدن به آن درک مینمایم.» (Russell, 1972/1, p 83).
در معرفتشناسی اسلامی، رویکرد مبناگرایی، دارای سیر منظمتری است؛ چنانکه میتوان اکثر فلاسفهی مسلمان را،درچارچوب تئوری مطابقت، مبناگرا دانست.
براین اساس، علّامه طباطبائی نیز، با ارجاع تصدیقات نظری به تصدیقات بدیهی، مبناگراییخویش را مطرح میسازد.وی دراینزمینه،ضمنتأکید بر اصل امتناع تناقض (به عنوان اصل حاکم بر تفکر)، معتقد است که «فلاسفه نوصدرایی اصل امتناع تناقض را به عنوان بدیهیترین قضیهای معرفی می کنند که همۀ شناختهای بدیهی و نظری به آن نیازدارند وبراین اصل تأکید دارند که با فرض تردید در این اصل، هرگونه شناختی باطل خواهد شد.» (طباطبائی، 1416، ص253).
علاّمه طباطبائی، اصلیترین دلیل در تثبیت مبناگرایی را، تسلسلناپذیری تصدیقات بدیهی میداند. وی در تأیید این مطلب، درکتاب “اصول فلسفه و روش رئالیسم”،به دومطلبعمده اشاره می کند:
الف) احتیاج تصدیقات نظری به تصدیقاتبدیهی.
ب) خطاناپذیر بودن باورهای بدیهی.
نکتهای که دراینجا باید متذکّر شویم، این است که علّامه طباطبائی، رابطه بین تصدیقات نظری با تصدیقاتبدیهی را، براساس رابطه توالّد ارزیابی می کند؛زیرا نیازمندی تصدیقات نظریبهتصدیقات بدیهیرا، ازقبیل نیازمندی مادّی به صوری میداند.
با این وصف، وی، به دلیل اینکه “اصل امتناع تناقض” را بهعنوان یک اصل حاکم برتفکر لحاظ می کند، رابطه بینباورهای بدیهی با این اصلرا، از نوع رابطه توالّد نمیپندارد.
