گفتار دوم: تاریخچه پیوند اعضاء در ایران…………………………………….. 12 مبحث دوم: اقسام انتقال عضو…………………………………….. 15 گفتار اول: حالات مختلف انتقال عضو…………………………………….. 15 1- تامین عضو از انسان زنده……………………………………. 15 2- تأمین عضو از جسد…………………………………….. 16 گفتار دوم: انواع اعضاء قابل پیوند…………………………………….. 17 گفتار سوم: بررسی حقیقت مرگ……………………………………… 18 1- تعریف مرگ……………………………………… 19 2- اغماء……………………………………. 22 بخش دوم: معامله اعضاء بدن در حقوق ایران…………………………………….. 24 فصل اول: بررسی شرایط اساسی صحت معامله در انتقال اعضاء بدن……………….. 25 مبحث اول: مالیت اعضاء بدن…………………………………….. 26 گفتار اول: شناخت مفهوم مال…………………………………….. 26 1- تعریف لغوی مال…………………………………….. 26 2- تعریف اصطلاحی…………………………………….. 27 گفتار دوم: مالیت در حقوق مدنی ایران…………………………. 28 1- مالیت نوعی……………………………………… 29 2- مالیت شخصی…………………………………….. 29 گفتار سوم: مالیت اعضاء بدن انسان………………………….. 30 مبحث دوم: مشروع، معین و قابل تسلیم بودن مورد معامله……………….. 33 گفتار اول: مشروع بودن مورد معامله……………………………………. 33 گفتار دوم: معین و قابل تسلیم بودن…………………………………….. 35 مبحث سوم: مشروعیت جهت معامله اعضاء بدن……………………… 38 گفتار اول: مفهوم جهت……………………………………… 38 گفتار دوم: جهت در معامله اعضاء بدن انسان…………………….. 41 مبحث چهارم: رابطه حقوقی انسان با اعضاء بدن خویش…………………. 43 گفتار اول: شناخت مفهوم ملكیت……………………………………… 43 1- معنای مالکیت……………………………………… 43 2- مالکیت بر جسم…………………………………….. 45 گفتار دوم: شناخت مفهوم حق…………………………………….. 45 1- معنای حق…………………………………….. 45 2- حقوق مربوط به شخصیت……………………………………… 47 3- اوصاف حقوق مربوط به شخصیت……………………………………… 48 گفتار سوم: معامله اعضاء بدن در قلمرو حقوق مربوط به شخصیت…………… 49 فصل دوم: بررسی اثر اصل حاکمیت اراده در انتقال اعضاء بدن………………… 52 مبحث اول:اصل حاکمیت اراده……………………………………. 52 مبحث دوم: عوامل محدود کننده اصل حاکمیت اراده…………………… 54 گفتار اول: معامله اعضاء بدن در عرصه مقررات آمره………………………. 55 گفتار دوم: معامله اعضاء بدن در عرصه نظم عمومی……………………. 59 گفتار سوم: معامله اعضاء بدن در عرصه اخلاق حسنه………………………. 62 فصل سوم: ماهیت معامله اعضاء بدن انسان………………………………. 67 مبحث اول: ماهیت معاملات اعضاء بدن انسان به اعتبار شرایط انعقاد……………….. 68 گفتار اول: معامله اعضاء بدن انسان و ماده 10 قانون مدنی……………………….. 69 گفتار دوم: معامله اعضاء بدن انسان و عقد بیع…………………………………….. 71 گفتار سوم: معامله اعضاء بدن انسان و جعاله…………………………………….73 گفتار چهارم: معامله اعضاء بدن انسان و هبه……………………………………. 75 گفتار پنجم: رضایی یا تشریفاتی بودن عقد. …………………………………….77 مبحث دوم: ماهیت معامله اعضاء بدن انسان به اعتبار موضوع و هدف اقتصادی……………….. 78 گفتار اول: معوض یا مجانی بودن معاملات……………………………………… 79 گفتار دوم: مسامحی یا معاملی بودن معاملات……………………………………… 80 بخش سوم: معامله اعضاء بدن در فقه امامیه……………………………………. 83 فصل اول: بررسی فقهی رابطه انسان و اعضاء بدن…………………………………….. 84 مبحث اول: شناخت روابط حقوقی…………………………………….. 84 گفتار اول: بررسی مفهوم ملكیت……………………………………… 84 1- معنای لغوی و اصطلاحی ملكیت……………………………………… 84 2- مراتب ملكیت……………………………………… 86 گفتار دوم: بررسی مفهوم حق…………………………………….. 87 1- معنا و تعریف حق…………………………………….87 2- انواع حق: حق ا… و حق الناس…………………………………….. 89 3- قابلیت انتقال حقوق…………………………………….. 90 مبحث دوم: بررسی اقوال فقهی در خصوص رابطه حقوقی انسان و اعضاء بدن………….. 92 گفتار اول: كلام قائلین به حق سلطه و ملکیت انسان بر بدن خود…………………… 92 1- دیدگاه موافقان حق سلطه……………………………………. 92 2- دیدگاه موافقان ملکیت……………………………………… 94 3- ادله قائلین به وجود سلطه و ملكیت آدمی نسبت به اعضایش……………… 95 گفتار دوم: كلام قائلین به عدم وجود رابطه ملكیت میان انسان و اعضائش……………. 99 1- دیدگاه مخالفین رابطه ملکیت……………………………………… 99 2- ادله قائلین به عدم ملكیت انسان نسبت به اعضایش…………………… 100 گفتار سوم: نظریه مختار …………………………………….101 فصل دوم: بررسی احکام فقهی قطع عضو…………………………………….. 103 مبحث اول: ادله حرمت قطع عضو…………………………………….. 103 گفتار اول: حكم قطع عضو از بدن انسان زنده……………………………………. 103 1- حکم قطع عضو رئیسی…………………………………….. 104 2- عضو غیر رئیسی…………………………………….. 104 حرمت ورود ضرر به نفس………………………………………. 105 گفتار دوم: حرمت قطع عضو از انسان مرده……………………………………. 108 1- حرمت مثله …………………………………….109 2- حرمت هتك احترام و تذلیل مؤمن…………………………………….. 111 مبحث دوم: موارد جواز قطع اعضاء……………………………………. 113 1- وصیت بر اعضاء …………………………………….113 2- اجازه ولی شرعی…………………………………….. 116 3- اضطرار……………………………………. 117 بخش چهارم: معامله اعضاء بدن انسان در حقوق انگلستان………………… 121 فصل اول: قواعد عمومی…………………………………….. 123 مبحث اول: موارد مجاز خارج کردن و نگهداری اعضاء بدن انسان…………………. 123 گفتار اول: پژوهش های علمی…………………………………….. 123 گفتار دوم: پیوند اعضاء برای درمان بیماری ها……………………………………. 124 گفتار سوم: ایجاد بانک اطلاعات ژنتیکی…………………………………….. 124 مبحث دوم: لزوم احراز اراده انتقال دهنده……………………………………. 125 گفتار اول: احراز اراده اطفال…………………………………….. 125 گفتار دوم: احراز اراده افراد بالغ…………………………………….. 126 1- بالغین دارای اراده……………………………………. 126 2- بالغین فاقد اراده……………………………………. 127 مبحث سوم: سازمان های مرتبط با انتقال اعضاء……………………………………. 127 گفتار اول: مقام مسئول بافت های انسانی…………………………………….. 128 گفتار دوم: سازمان های حمایتی…………………………………….. 129 فصل دوم: معامله اعضاء بدن افراد زنده …………………………………….130 مبحث اول: شرایط عمومی…………………………………….. 130 گفتار اول: محدودیت اعضای قابل انتقال…………………………………….. 130 گفتار دوم: لزوم احراز سلامت جسمانی انتقال دهنده……………………………………. 131 مبحث دوم: انتقال اعضاء از طریق قراردادهای معوض………………………………………. 132 گفتار اول: اصل عدم تجویز انتقال اعضاء به صورت معوض…………………………….. 132 گفتار دوم: وضع خاص انتقال کلیه……………………………………. 133 مبحث سوم: انتقال اعضاء از طریق قراردادهای غیر معوض…………………………. 135 گفتار اول: ماهیت حقوقی انتقال اعضاء افراد زنده …………………………………….135 گفتار دوم: حقوق و وظایف اشخاص دخیل در جریان انتقال اعضاء………………….. 137 فصل سوم: معامله اعضاء بدن اموات……………………………………… 139 گفتار اول: شرایط عمومی…………………………………….. 139 1- عدم تجویز معامله عضو به صورت معوض………………………………………. 139 2- لزوم به کارگیری عضو برای مقاصد معین…………………………………….. 139 گفتار دوم: انتقال اعضاء بر اساس وصیت متوفی…………………………………….. 140 1- انتقال اعضای افراد دارای کارت اهداء……………………………………. 140 2- انتقال اعضاء با نظر نماینده متوفی…………………………………….. 141 گفتار سوم: انتقال اعضاء بدون وصیت متوفی…………………………………….. 141 1- اصل امکان انتقال اعضاء بدون وصیت متوفی…………………………………….. 141 2- استثنائات وارد بر اصل…………………………………….. 142 نتیجه گیری…………………………………….. 143 نتیجه گیری…………………………………….. 145 پیشنهادات……………………………………… 149 منابع…………………………………….. 151 چکیده: پیشرفت های روزافزون علم پزشکی و تحولات بنیادین در آن، موجب حدوث موضوعات نوظهوری در عرصه های مرتبط با دانش پزشکی از جمله علم حقوق شده است. در این زمینه تحولات صورت گرفته در زمینه اعضای بدن انسان به جهت افزایش کمی و پیشرفت های کیفی آن مورد توجه قانون گذار قرار گرفته و نسبت به وضع ((قانون پیوند اعضای بیماران فوت شده یا بیمارانی که مرگ مغزی آنها مسلم شده است)) و نیز آیین نامه اجرایی آن اقدام نموده است. فارغ از موضوع اهداء عضو و علیرغم شیوع معاملات معوض غیر رسمی میان گیرندگان و اعطاکنندگان اعضاء بدن انسان، تاکنون قراردادهای مذکور مورد توجه قانونگذار قرار نگرفته است. این پــایان‌نامه به تبیین مفاهیم و واژه‌های کلیـد‌ی موضـوع معـاملات اعضاء بدن انـسان شامل ” تعاریف و اقسام مرگ مغزی، اغما و اقسام انتقال عضو” بررسی ماهوی معامله اعضاء بدن در حقوق ایران شامل “شرایط اساسی صحت معامله اعم از مالیت و مالکیت داشتن، مشروع بودن موضوع و جهت، عوامل محدود کننده اصل حاکمیت اراده، نوع معامله اعضاء بدن و…” و نیز بررسی معامله اعضاء بدن در آیینه فقه امامیه شامل مفاهیم “مالکیت و حق سلطه و مراتب و اقسام آن، ادله حرمت قطع عضو و موارد جواز قطع اعضاء” می پردازد. طی مطالعه تطبیقی موضوع، معاملات اعضاء بدن در حقوق انگلستان با شناخت و تبیین ” قواعد عمومی معامله و موارد قطع عضو و سازمان های مرتبط” مورد بحث قرار گرفته است. مقدمه: حركت علم در مسیر تكامل و تلاش مجدانه عالمان در جهت قدم گذاشتن به عرصه ناشناخته علوم، امروزه شكلی خیره كننده یافته است. تلاش انسان برای تحصیل كیفیت بالاتری از زندگی بر شتاب این حركت افزوده و حجم انبوهی از اطلاعات علمی و تحقیقاتی و یافته‌های تازه در شاخه‌های گوناگون علوم را فراهم آورده است. این جریان، موجب همكاری بیشتر قلمرو‌های مختلف دانش با یكدیگر شده و تنیدگی و همراهی بیش از پیش علوم با یكدیگر را موجب شده است. تلاش برای حفظ سلامت و افزایش حیات آدمی مصداقی قابل توجه در این زمینه است. برای نیل به این اهداف علاوه بر مسایل پزشکی، نیاز به پاسخگویی به بسیاری از سؤالات و پرسش ها در ابعاد مختلف اجتماعی، مهندسی، دینی، حقوقی و اخلاقی دارد. از جمله این موارد، برداشتن عضو و انتقال آن به بیماران نیازمند است. این امر یعنی پیوند اعضاء، در قرن اخیر شكل گسترده و ویژه‌ای یافته است. برای رسمیت یافتن این موضوع، بحث‌های عمیق حقوقی و فلسفی در گرفته است؛ چرا كه مسأله انتقال اعضاء، از یك سو مستلزم تصرف در بدن و حق انسان بر تمامیت جسمی خویش است و از سوی دیگر كوشش برای انتقال اعضاء، نوع خاصی از روابط و ملاحظات حقوقی و اقتصادی را پدید آورده است. علاوه بر این، روزانه هزاران انتقال عضو در سرتاسر جهان انجام می‌شود كه در بسیاری از آن‌ها، فارغ از جنبه ایثار و فداكاری كه زیباترین اثر هنری انسان است، انگیزه‌های مادی و اقتصادی به چشم می‌خورد. هر چند شناخت سرچشمه‌های این اتفاق یعنی مادی شدن انتقال اعضاء بر عهده جامعه‌شناسان و علمای اقتصاد است، اما علم حقوق به عنوان تنظیم كننده روابط بین انسان‌ها و حافظ شخصیت‌ انسان، موظف به شناخت جنبه‌های این روابط و تنظیم ارتباط آن با شخصیت و منافع اجتماعی است. اهمیت بررسی حقوقی این مسأله هنگامی آشكارتر می‌شود كه در می‌یابیم سایر كشورها علاوه بر بحث‌های نظری و حقوقی در این خصوص، اقدام به تقنین و انجام اقدامات اجرایی توسط دولت‌ها نموده‌اند، درحالی که ضعف و كندی در هر دو عرصه نظری و عملی در كشور ما موجود و مشهود است. در کنار مسایل پیش گفته، با عنایت به فرهنگ اصیل اسلامی حاكم بر جامعه ما و با توجه به اینكه بسیاری از دست‌اندركاران و مبتلایان به این امر، اعم از بیماران و پزشکان، با احتمال وجود معذورات اخلاقی و شرعی، تن به انجام پیوند و معامله اعضاء بدن نخواهند داد، ضرورت بررسی فقهی موضوع و تتبع در استفتائات و نظرات علمای دینی آشکار می شود. ضعف های موجود در عرصه تقنین و دکترین حقوقی نیز ایجاب می کند تا برای جبران کاستی ها و خلاهای موجود، مطالعاتی تطبیقی در هر دو زمینه صورت پذیرد. وجود قوانین مدون در کشور انگلستان و پیشینه پزشکی و علمی موجود در این خصوص، به همراه صدور آراء محاکم در این زمینه، نگارنده را به انتخاب حقوق انگلستان برای بررسی تطبیقی موضوع ترغیب نمود. بیان مسئله، سوالات و فرضیات تحقیق: همانگونه که گفته شد پیشرفت های روزافزون علم پزشکی و تحولات بنیادین در آن، موجب ایجاد موضوعات نوظهوری در عرصه های مرتبط با این دانش شده است. از جمله این تاثیرات حدوث مسایل تازه ای در عرصه حقوق پزشکی به عنوان یکی از شاخه های علم حقوق می باشد. هر چند تحولات صورت گرفته در زمینه پیوند اعضای بدن انسان به جهت گسترش کمی و کیفی آن مورد توجه قانون گذار قرار گرفته و نسبت به وضع ” قانون پیوند اعضای بیماران فوت شده یا بیمارانی که مرگ مغزی آنها مسلم شده است” و نیز “آیین نامه اجرایی پیوند اعضای بدن” اقدام نموده است، اما تکلیف قانونی معاملاتی که در این خصوص در جامعه رخ می دهد، مشخص نشده است. آنچه دست مایه تحقیق حاضر قرار گفته است، معاملات معوضی است که به شکل غالبا غیر رسمی، میان گیرندگان اعضاء قابل انتقال بدن با انتقال دهندگان این اعضاء صورت می گیرد. در حقیقت این معاملات در بیشتر موارد در قالب قراردادهایی چون هبه انجام می شوند و در نتیجه جنبه مالی آنها پنهان می ماند. این ظاهر موجه، نباید از سوی علم حقوق مورد پذیرش یا غفلت واقع شود و باید با وضع مقررات و ابراز نظرات حقوقی، جامعه را با اثرات و توالی ناشی از این معاملات آشنا ساخته و به مسیر صحیح آن سوق دهد. از آنجا که اهداء عضو مسبوق به مطالعات و تحقیقات مرتبط می باشد، تمرکز اصلی این پایان نامه معاملات معوض در خصوص اعضاء بدن می باشد. در این راستا، این پایان‌نامه در پی پاسخگویی به سوالات مشخصی می‌باشد که سوال‌های اساسی آن عبارتند از: 1- معاملات اعضای بدن انسان از دیدگاه حقوق ایران و فقه امامیه صحیح هستند یا خیر؟