فصل اول: کلیات پژوهش 1-1.مقدمه……………………………………………………………………………………………3 1-2.بیان مسئله……………………………………………………………………………………..5 1-3. اهداف­پژوهش……………………………………………………………………………………6 1-3-1. اهداف ویژه………………………………………………………………………………… 6 1-4. ضرورت و اهمیت پژوهش……………………………………………………………………… 7 1-5. سوالات پژوهش………………………………………………………………………………. 8 1-6. فرضیه پژوهش…………………………………………………………………………………..8 1-7.متغیرهای پژوهش……………………………………………………………………………… 8 1-8.تعاریف­مفهومی­وعملیاتی­ا­جزاء……………………………………………………………………..8 فصل دوم :مبانی نظری و پیشینه پژوهش 2-1. مقدمه………………………………………………………………………………………….12 2-2. مبانی نظری…………………………………………………………………………………….12 2-2-1. تاریخچه روند فن­آوری اطلاعات در کتابخانه ………………………………………………..13 2-2-2. تعاریف کتابخانه دیجیتالی ………………………………………………………………….14 2-2-3. چرا کتابخانه دیجیتالی ؟…………………………………………………………………..16 2-2-4. اهداف کتابخانه دیجیتالی…………………………………………………………………18 2-2-5.کتابداران در کتابخانه­های دیجیتالی………………………………………………………18 2-2-5-1.آموزش­های لازم برای کتابداران دیجیتالی ……………………………………………..19 2-2-6. انواع دیدگاه ها در مورد کتابخانه دیجیتال ………………………………………………. 20 2-2-7.ویژگی­های کتابخانه­های دیجیتالی ………………………………………………………….22 2-2-8. مزایای کتابخانه­های دیجیتالی ……………………………………………………………..23 2-2-9. خدمات کتابخانه­های دیجیتالی ……………………………………………………………25 2-2-9-1. خدمات مرجع در کتابخانه­های تخصصی……………………………………………….. 26 2-2-10. مجموعه­سازی و توسعه منابع اطلاعاتی در کتابخانه ­های دیجیتالی………………..27 2-2- 11. مواد اطلاعاتی کتابخانه دیجیتالی ……………………………………………………..28 2-2-12. علل گرایش به کتابخانه­های دیجیتالی…………………………………………………..29 2-2-13. چالش­ها در حوزه کتابخانه­های دیجیتالی……………………………………………….30 2-2-13-1.چالش­ها و مسایل حوزه نگرش کتابخانه­های دیجیتالی …………………………….30 2-2-13-2. چالش­ها و مسایل حوزه نیروی انسانی کتابخانه­ های دیجیتالی ………………….31 2-2-13-3.چالش­ها و مسایل حوزه ساخت مجموعه دیجیتالی ………………………………… 32 2-2-13-4.چالش­ها و مسایل تجهیزات و ­دستگاه­های دیجیتال­سازی………………………….. 34 2-2-14. اصول و پایه­های ایجاد کتابخانه­­های دیجیتالی…………………………………………….35 2-2-15. مدیریت کتابخانه های دیجیتال………………………………………………………………37 2-2-15-1. آموزش……………………………………………………………………………………..38 2-2-16. سخت­افزارها و نرم­افزارهای مورد نیاز کتابخانه دیجیتال……………………………………42 2-2-16-1. سخت­افزارها……………………………………………………………………………….42 2-2-16-02 نرم­افزارها …………………………………………………………………………………42 2-2-16-3. تجهیزات دیجیتالی ………………………………………………………………………43 2-2-17. استانداردها در کتابخانه­های دیجیتالی …………………………………………………..45 2-2-18. هزینه و مسایل مالی کتابخانه­های دیجیتالی……………………………………………..45 2-2-18-1. موانع مالی………………………………………………………………………………….46 2-2- 18-2. مسایل حفاظت و نگهداری منابع دیجیتالی………………………………………….47 2-2-18-3. عدم وضوح قوانین مربوط به حق مولف………………………………………………47 2-2-18-4. نبود روابط عاطفی میان کاربر و کتابخانه………………………………………………50 2-2-18-5.استاندارد نبودن نظام­های ارتباطی………………………………………………………..50 2-2-18-6. عدم هماهنگی مابین متخصصان رایانه­ای و کتابداری و اطلاع­رسانی……………….50 2-2-18-7. برخوردهای مقطعی و سطحی مدیران موسسات……………………………………..51 2-2-18-8. عدم توجه به استانداردهای مورد نیاز……………………………………………….51 2-2-18-9. هزینه نسبتا بالای ایجاد…………………………………………………………………51 2-2-18-10. لزوم داشتن مهارت جست­و­جو و بازیابی اطلاعات……………………………………..52 2-2-18-11. موانع مالی ………………………………………………………………………………52 2-2-18-12. حفاظت از منابع اطلاعاتی بودجه…………………………………………………..52 2-2-19. مدیریت کتابخانه­های دیجیتالی ……………………………………………………………..52 2-2-19-1. کتابداران در عصر الکترونیک ………………………………………………………………53 2-2-19-2. کتابداران کتابخانه­های دیجیتالی………………………………………………………54 2-2-19-2-1. وظایف کتابدار دیجیتالی ………………………………………………………………54 2-2-20. معرفی برخی از کتابخانه­های دیجیتالی معروف جهان و ایران ………………………..55 2-2-20-1. معرفی چند نمونه از کتابخانه­های دیجیتالی جهان…………………………………..55 2-2-20-2. معرفی چند نمونه از کتابخانه­های دیجیتالی ایران………………………………….55 2-2-20-2-1. کتابخانه دیجیتالی تخصصی انستیتو پاستور…………………………………..55 2-2-20-2-2. کتابخانه مجازی فارسی قفسه…………………………………………………….56 2-2-20-2-3. کتابخانه مجازی ایران………………………………………………………………..56 2-2-20-2-4.موسسه فرهنگی و اطلاع­رسانی تبیان……………………………………………..57 2-2-20-2-5. کتابخانه دیجیتال دانشگاه آزاد………………………………………………………57 2-2-20-2-5-1. کتابخانه دیجیتال دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد………………………..65 2-3. پیشینه پژوهش………………………………………………………………………………..66 2-3-1. پژوهش های داخل کشور……………………………………………………………….66 2-3-2. پژوهش در خارج کشور…………………………………………………………………..68 2-3-3. نتایج پیشینه ها…………………………………………………………………………….74 فصل سوم :روش اجرای تحقیق 3-1. مقدمه…………………………………………………………………………………………77 3-2. روش تحقیق……………………………………………………………………………………77 3-3. جامعه آماری…………………………………………………………………………………..77 3-4. ابزار و روش گردآوری داده ها……………………………………………………………….79 3-5. روایی و پایایی ابزار گردآوری داده های تحقیق ………………………………………….80 3-5-1. روایی……………………………………………………………………………………….80 3-5-2. پایایی………………………………………………………………………………………..80 3-6. روش تجزیه و تحلیل داده ها……………………………………………………………….81 3-6-1. آمارتوصیفی ………………………………………………………………………………81 3-6-2. آمار استنباطی …………………………………………………………………………….81 فصل چهارم :تجزیه و تحلیل داده های تحقیق 4-1. مقدمه……………………………………………………………………………………….83 4-2.یافته های پژوهش…………………………………………………………………………..83 4-2-1.تحلیل داده های جمعیت شناسی………………………………………………………84 4-2-2. یافته ها بر اساس سوالات پژوهش……………………………………………………..86 4-3.بررسی فرضیه تحقیق………………………………………………………………………….94 4-3-1.بررسی نرمال بودن متغیرها………………………………………………………………..94 4-3-2.آزمون فرضیه تحقیق ……………………………………………………………………….94 فصل پنجم : نتیجه گیری،بحث و پیشنهادات 5-1. مقدمه……………………………………………………………………………………………95 5-2. نتایج پژوهش ………………………………………………………………………………97 5-2-1.نتیجه جمعیت شناسی…………………………………………………………………….97 5-2-2. نتایج یافته به پرسش های اساسی پژوهش ………………………………………….97 5-3.نتایج آمار استنباطی ………………………………………………………………………….99 5-4.بحث…………………………………………………………………………………………….100 5-5.پیشنهادات ……………………………………………………………………………………101 5-5-1.پیشنهادات تحقیق ………………………………………………………………………..101 5-5-2. پیشنهادات تحقیق آتی ……………………………………………………………….101 منابع فارسی ……………………………………………………………………………………..102 منابع لاتین………………………………………………………………………………………. 104 پیوست­ها …………………………………………………………………………………………105 چکیده انگلیسی ………………………………………………………………………………..110 چکیده: مقدمه: کتابخانه­ ها با هدف پاسخ­گویی به مراجعان و ارائه اطلاعات مورد نیاز آنان ایجاد گردیده­اند و خدمات دیجیتال راه­موثری برای رسیدن به این هدف می­باشد که امکان استفاده از راه دور به مراجعان و بدون حضور در کتابخانه و هم­چنین تهیه سریع­تر اطلاعات مورد نیاز آنان را فراهم­می­آورد. امروزه مدل­های جدیدی برای طراحی کتابخانه در نظر گرفته می شود که در این میان کتابخانه دیجیتال جایگاه ویژه ای را در محیط مجازی دارد. هدف: هدف تحقیق حاضر آگاهی از دیدگاه­های مدیران و کتابداران کتابخانه­های دانشگاه آزاد اسلامی استان گیلان در مورد ایجاد کتابخانه دیجیتال است. روش­شناسی : روش پژوهش توصیفی-پیمایشی است و برای گردآوری اطلاعات از پرسشنامه محقق ساخته استفاده شده است. جامعه آماری تحقیق را مدیران و کتابداران دانشگاه های آزاد استان گیلان تشکیل می­دهند و برای تجزیه و تحلیل داده­های پژوهش از نرم­افزار اس. پی. اس. اس استفاده شده است . نتایج : یافته ­های پژوهش نشان می­دهد که مدیران و کتابداران کتابخانه­های­دانشگاه آزاد اسلامی استان گیلان شناخت و آگاهی نسبتا خوبی به کتابخانه دیجیتال دارند و نظرشان نسبت به دیجیتالی کردن منابع کتابخانه­ها مثبت بوده­و انجام آن­را در کتابخانه­ها ضروری می­دانند. هم­چنین مدیران و کتابداران، فقدان نیروی انسانی متخصص کتابدار، نداشتن تسلط به زبان­های خارجی، نبودن نیروی انسانی در علوم رایانه­ای، جایگاه نامناسب کتابخانه در تشکیلات اداری، نبود تجهیزات لازم، فقدان بودجه کافی­را از موانع ایجاد کتابخانه دیجیتال می دانند. مدیران و کتابداران آشنایی بسیار خوبی نسبت به کتابخانه دیجیتالی دارند و 649/. آنها دیدگاه مثبتی برای تشکیل کتابخانه دیجیتالی دارند که این نگرش مثبت بیانگر تمایل آنها در بکارگیری فن آوری اطلاعات برای پاسخگویی به محققان و همکاری بین کتابخانه ای در راستای توسعه کتابخانه دانشگاه آزاد اسلامی استان گیلان می باشد. فصل اول: کلیات تحقیق 1-1- مقدمه امروزه دسترسی کاربران کتابخانه­های دانشگاهی به روزآمدترین منابع علمی در کوتاه­ترین زمان ممکن، ضرورتی است که این کتابخانه­ها را در ارائه پیشرفته­ترین خدمات اطلاع­رسانی ناگزیر می­سازد. کتابخانه­ها برای ایفای رسالت سنگینی که در جهت ارایه خدمات اطلاع­رسانی نوین بر دوش دارند، نیازمند به کارگیری فن­آوری اطلاعات در پیچیده­ترین سطوح ممکن هستند. فن­آوری اطلاعات که کتابخانه به مفهوم امروز، بدون آن معنا نمی­یابد، ضرورتا” متکی بر عناصر بنیادینی است که زیرساخت فن­آوری اطلاعات را تشکیل می­دهند. کتابخانه دیجیتال، کتابخانه­ای است که منابع و خدمات کتابخانه­ای را به­صورت دیجیتال در اختیار کاربران قرار می­دهد . این کتابخانه­ها در راستای توسعه کتابخانه­ها از اواسط سده بیستم به بعد مطرح شدند و از اواخر همین سده پا به عرصه وجود گذاشتند. این کتابخانه­هادر امتداد توسعه و پیشرفت کتابخانه­های سنتی مطرح شدند ونسل جدیدی از کتابخانه­های دیجیتال را معرفی کردند. بنابر این کتابخانه­های دیجیتال نمی­خواهند و نمی­توانندجایگزین کتابخانه­های سنتی شوند،این کتابخانه­ها برای پاسخ­گویی به نیازهای نوین کاربران به­وجود آمده­اند. آترتون در سال1977تعریف روشنی از زیر ساخت اطلاعات ارائه داده است. به تعبیر او، زیر ساخت اطلاعات هر کشوری توانایی­های ملی در دسترسی به دانش و اطلاعات و همچنین انتقال دانش و اطلاعات به منظور استفاده عملی از دانش است (آترتون، 1977). کتابخانه دانشگاهی به عنوان مرکزی که مسئولیت ارائه خدمات اطلاعاتی به جامعه وسیعی از دانشجویان و اعضای هیات ­علمی را بر عهده دارد، نیازمند همگامی با نوآوری­های موجود در زمینه اطلاع­رسانی است. افزایش تصاعدی تولیدات علمی و تاکید روزافزون دانشگاه­ها بر انجام پژوهش­های پربار علمی، روز به روز بر سنگینی وظایفی که بر دوش کتابخانه­های دانشگاهی است، می­افزاید(حریری، 1388). باتوجه به رسالت اصلی کتابخانه در برآوردن نیازهای اطلاعات کاربران، امروزه مدل­های جدیدی برای طراحی کتابخانه­ها در نظر گرفته می­شودکه در این میان ایجاد کتابخانه­های دیجیتال جایگاه ویژه­ای را در محیط مجازی اینترنت به خود اختصاص داده است.این نوع کتابخانه­ها با داشتن قابلیت­های بیشتر و پیشرفته­تر برای مدیریت اطلاعات، از دیگر مراکز اطلاعاتی اینترنتی متمایز شده­اند(فدایی،1387). کتابخانه­ها تنها زمانی می­توانند رضایت کاربران خود را جلب نمایند که خدمات اطلاع رسانی مورد تقاضای کاربران را در مطلوب­ترین سطح ممکن ارائه دهند و تحقق این هدف در گرو فراهم بودن امکاناتی مانند نیروی انسانی متخصص، بودجه کافی، تجهیزات سخت­افزاری مناسب و دیدگاه مثبت و پذیرای سازمانی و مدیریتی در رابطه با فن­آوری اطلاعات است . در مورد کتابخانه­های دانشگاهی ایران نیز، امروز بیش از گذشته، دلایلی وجود دارد که استفاده از فن­آوری اطلاعات در کتابخانه و خودکارسازی آن­ها را ضروری می­سازد. افزایش رو به رشد کاربران، نیاز بیشتر به استفاده از مواد کتابخانه­ای در داخل و خارج از کتابخانه­ها، رشد میزان مواد منتشر شده، تغییر ماهیت مواد مطالعاتی(به معنی استفاده بیشتر از لوح­های­فشرده، مجلات الکترونیکی، پایگاه­های اطلاعاتی پیوسته) و توسعه کامپیوتر­های جدیدتر و ارزان­تر، تنها بخشی از دلایلی هستند که بر خودکارسازی تاکید دارند. علاوه بر فعالیت­های داخلی عادی مثل فهرست­نویسی، فراهم­آوری و کنترل امانت، فن­آوری­های ­اطلاعاتی را می­توان در کتابخانه، برای سایر فعالیت­ها مثل پردازش اطلاعات به کار گرفت. از آن­جا که اکثر کتابخانه­های دانشگاهی به انجام فعالیت­های تحقیقاتی می­پردازند، پردازش اطلاعات برای آن­ها بسیار اهمیت دارد. کتابخانه در طول تاریخ همواره مرکز نگهداری، بهره­برداری و اشاعه اطلاعات و دانش بشری بوده­اند. افزایش روزافزوان حجم اطلاعات، گسترش سریع اینترنت تولید قالب­های گوناگون اطلاعاتی، پیدایش و تحول چند رسانه­ای­ها، و تمایل فزاینده پژوهشگران به دسترسی به قالب­های الکترونیکی اطلاعات، نقش و عملکرد کتابخانه­ها را در جهان امروز دستخوش تحول ساخته است. به گونه­ای که در حال حاضر، اینترنت گسترده­ترین و روزآمدترین منبع اطلاعاتی بوده و عمومیت آن همچنان رو به افزایش است(امین­پور، 1385). دانشگاه آزاداسلامی به عنوان دانشگاهی جوان و رو به گسترش به منظور تحقق اهدافش، ناگزیراز داشتن کتابخانه­های توانمندی است که بتواند پاسخگوی نیازهای آموزشی و پژوهشی آن باشد، زیرا هدف اساسی این دانشگاه پرورش استعدادها و انتقال و پیشبرد دانش از طریق آموزش و پژوهش­های علمی است(دانشگاه آزاد،1374). با نگاهی گذرا، به خوبی می­توان دریافت که همگام با تحولات نظام آموزش و حرکت به سوی آموزش­های الکترونیکی، کتابخانه­ها نیز باید مسیر خود را به سمت دیجیتالی­شدن تغییر دهند تا بتوانند با تغییر نقش خود، جایگاه خود را حفظ نمایند و متناسب با نیاز جامعه خود، نسبت به ارایه خدمات جدید توانا باشند. پیوند کتابخانه­ها، فن­آوری اطلاعات، و آموزش با یکدیگر اتحاد سه جانبه­ای است که کشورهای توسعه یافته در راه نیل به اهداف آموزش خود به لزوم آن واقف هستند و کشورهای در حال توسعه باید به آن عنایت بیشتری داشته باشند(رحیمی­نژاد،1385).