2) سابقه تاریخی دعوی خلع ید ………………………………………………………………………. 16
3) سابقه دعوی رفع تصرف عدوانی و خلع ید در حقوق ایران ………………………………. 18
الف) سابقه دعوی رفع تصرف عدوانی در حقوق ایران ………………………………………….. 18
ب) سابقه دعوی خلع ید در حقوق ایران …………………………………………………………… 19
فصل دوم : وجوه ماهوی افتراق بین تصرف عدوانی و خلع ید
گفتار اول : اركان اساسی دعوی رفع تصرف عدوانی …………………………………………. 21
الف ) عنصر مادی ………………………………………………………………………………………… 22
ب ) عنصر معنوی ………………………………………………………………………………………… 23
ج ) ماهیت تصرف ……………………………………………………………………………………….. 24
1 ) تعریف تصرف ……………………………………………………………………………………….. 24
2) مقایسه مالكیت و تصرف …………………………………………………………………………… 25
3 ) مقایسه تصرف و اقباض …………………………………………………………………………… 26
4 ) شروط تاثیر تصرف …………………………………………………………………………………. 26
الف ) آثار تصرفی كه موقوف بر مدت نیست ……………………………………………………… 27
ب ) آثار تصرفی كه موقوف بر مدت است …………………………………………………………. 28
گفتار دوم : سبق تصرف خواهان …………………………………………………………………….. 29
1 ) تصرف مفید یا معتبر ………………………………………………………………………………… 30
2 ) تصرف معیوب ……………………………………………………………………………………….. 30
3 ) تصرف با حسن نیت ……………………………………………………………………………….. 30
گفتار سوم : لحوق قانونی تصرف خوانده …………………………………………………………. 33
1 ) استقرار تصرف خوانده و سلب تصرفات خواهان ……………………………………………. 33
2 ) مدت و میزان تصرف خوانده ……………………………………………………………………… 34
گفتار چهارم : عدوانی بودن تصرف خوانده ……………………………………………………… 36
گفتار پنجم : اركان اساسی و تشكیل دهنده خلع ید …………………………………………… 38
الف ) ماهیت حقوقی خلع ید …………………………………………………………………………. 39
1 ) مفهوم خلع ید در ایفای ناروا …………………………………………………………………….. 40
2 ) مفهوم خلع ید در غصب …………………………………………………………………………… 40
ب ) خلع ید در غصب اموال منقول ………………………………………………………………….. 42
ج ) خلع ید در غصب اموال غیر منقول ……………………………………………………………… 42
گفتار ششم :‌ اركان و عناصر دعوی خلع ید ……………………………………………………… 45
الف ) عناصر ………………………………………………………………………………………………. 45
ب ) ضرورت وجود قهر و غلبه و عدوان ………………………………………………………….. 49
ج ) مالكیت در دعوی خلع ید

………………………………………………………………………… 50
گفتار هفتم : اركان دعوی خلع ید …………………………………………………………………… 53
1 ) استیلا و وضع ید مدعی علیه ……………………………………………………………………… 53
2 ) عدوانی بودن تصرفات متصرف…………………………………………………………………… 58
3 ) ما لكیت خواهان …………………………………………………………………………………….. 61
فصل سوم : مقایسه دعوی تصرف عدوانی وخلع ید از جهت آیین رسیدگی
مبحث اول : وجوه اشتراك در رسیدگی به دعوی تصرف عدوانی و خلع ید …………… 63
گفتار اول :‌ وجوه اشتراك ……………………………………………………………………………….. 63
1 ) اصول دادرسی ……………………………………………………………………………………….. 63
2 ) قابلیت تجدیدنظر خواهی ………………………………………………………………………….. 66
3) ا ستناد …………………………………………………………………………………………………… 67
4 ) عناصر تشكیل دهنده ………………………………………………………………………………… 67
5 ) صلاحیت ……………………………………………………………………………………………… 68
گفتار دوم :‌ دعاوی طاری………………………………………………………………………………… 68
1 )‌دعوی ورود ثالث …………………………………………………………………………………….. 69
2 )‌دعوی جلب ثالث …………………………………………………………………………………….. 71
3 ) دعوی تقابل …………………………………………………………………………………………… 71
4 ) دعوی اضافی …………………………………………………………………………………………. 72
گفتار سوم : وجوه ا فتراق در رسیدگی به دعوی خلع ید و تصرف عدوانی …………………. 75
1 ) رعایت تشریفات دادرسی………………………………………………………………………….. 75
2 ) كسانی كه حق طرح دعوی دارند ………………………………………………………………… 75
3 ) هزینه دادرسی ………………………………………………………………………………………… 76
4 ) رسیدگی خارج از نوبت …………………………………………………………………………… 77
5 ) مساله تحصیل دلیل ………………………………………………………………………………… 78
6 ) ا عتبار امر قضاوت شده ……………………………………………………………………………. 79
گفتار چهارم: وجوه افتراق بین دعاوی خلقع ید و تصرف عدوانی از حیث میان تصرف
و مالکیت…………………………………………………………………………………………………….. 80
فصل چهارم : احكام وآثار تصرف عدوانی و مرجع رسیدگی كننده
مبحث اول : احكام و آثار دعوی تصرف عدوانی ………………………………………………. 86
گفتار اول : دستور موقت در دعاوی تصرف عدوانی ……………………………………………… 86
گفتار د وم : مسا له مالكیت در دعاوی تصرف عد وانی …………………………………………. 87
گفتار سوم :‌ انكار و تردید و ادعای جعل در مقابل اسناد ارائه شده در دعاوی تصرف عدوانی 89
گفتار چهارم : تصرف مجدد و مزا حمت و مما نعت از اجرای حكم …………………………. 89
مبحث دوم : مرجع رسیدگی كننده به دعوی تصرف عدوانی و تصمیمات مربوط به آن………….. 91
مبحث سوم : اجرای حكم رفع تصرف عدوانی …………………………………………………. 94
گفتار اول : اجرای فوری احكام دادگاهها در د عاوی تصرف عدوانی ………………………… 94
گفتار دوم : چگونگی اجرای حكم در مورد مستحدثات و اعیانی در محكوم به …………….. 95
گفتار سوم : تجدیدنظر از احكام صادره در د عاوی تصرف عدوانی …………………………. 97
فصل پنجم : احكام اختصاصی خلع ید و آثار آن
مبحث اول : احكام اختصاصی خلع ید در اموال مفروز………………………………………. 100
گفتار اول : ‌احكام اختصاصی خلع ید در اموال مفروز منقول ………………………………….. 100
گفتار دوم: احکام اختصاصی خلع ید درا موال مفروز غیرمنقول…………………………………. 102
مبحث دوم : احكام اختصاصی خلع ید در اموال مشاع ……………………………………….. 103
گفتار اول : احكام اختصاصی خلع ید در اموا ل منقول مشاع …………………………………… 103
گفتار دوم : احكام اختصاصی خلع ید در اموال غیر منقول مشاع ………………………………. 104
مبحث سوم : اجرای احكام دعاوی خلع ید ………………………………………………………. 108
گفتار اول : كلیات اجرای احكام ………………………………………………………………………. 108
گفتار دوم : چگونگی اجرای احكام دعاوی خلع ید ………………………………………………. 109
گفتار سوم : احكام اختصاصی خلع ید از جهت اجرای حكم …………………………………… 112
مبحث چهارم : اجرای احكام دعاوی تصرف عدوانی ………………………………………….. 113
گفتار اول : اجرای احكام دعوای تصرف …………………………………………………………….. 113
گفتار دوم : اجرای احكام دعوی ممانعت از حق …………………………………………………… 114
گفتار سوم : اجرای احكام دعوی مزاحمت ………………………………………………………….. 115
گفتار چهارم : تفاوت اجرای احكام دعوی خلع ید و تصرف عدوانی ………………………… 115
نتیجه گیری ……………………………………………………………………………… 116
منابع ……………………………………………………………………………………… 123
چکیده:
خلع ید به معنای اخص یا همان دعوای مالکیت که طی آن مالک ملک رفع تصرف دیگری را از ملک خود خواستار است؛ ارکان دعوای خلع ید اثبات مالکیت خواهان، تصرف خوانده و عدوانی بودن تصرفات است، این درحالی است که در قوانین موضوعه ایران نوع دیگری از حمایت از مالکیت وجود دارد که تحت عنوان دعوای رفع تصرف عدوانی شناخته می شود و بر خلاف خلع ید خواهان نیازی به اثبات مالکیت خود نیست. چنانچه در تعریف این دعوا در قانون آئین دادرسی مدنی چنین آمده است که م158 ق.آ.د.م « دﻋﻮای ﺗﺼﺮف ﻋﺪواﻧﻲ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از : ادﻋﺎی ﻣﺘﺼﺮف ﺳﺎﺑﻖ ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮاﻳﻨﻜﻪ دﻳﮕﺮی ﺑﺪون رﺿـﺎﻳﺖ او ﻣـﺎلﻏﻴﺮﻣﻨﻘﻮل را از ﺗﺼﺮف وی ﺧﺎرج ﻛﺮده و اﻋﺎده ﺗﺼﺮف ﺧﻮد را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﻣﺎل درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ» .
ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت ﺳﺎده ﺗﺮ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺗﺼﺮف ﻋﺪواﻧﻲ ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از: ﺳﺒﻖ ﺗﺼﺮف ﺷﺎﻛﻲ و ﻟﺤﻮق ﺗﺼﺮف ﻣﺸﺘﻜﻲ ﻋﻨﻪ (ﻣﺘﺸﺎﻛﻲ). این درحالی است که در دعاوی تصرف که خود شامل دعاوی تصرف عدوانی و مزاحمت و ممانعت از حق بوده نیز شباهت هایی با دعوای خلع ید داشته که می تواند زمینه ساز بروز خلط مبحث و احیاناً صدور احکام نادرست یا در حداقل اطاله دادرسی باشد. در این راستا تشخیص جهات افتراقی این دو دعوا ضمن تحلیل محتوایی هر یک از ضروریات است، امری که هدف پژوهش حاضر است.
مقدمه:
خلع ید به لحاظ حقوقی عنوان دعوایی است که مالک یک مال غیر منقول(خانه، مغازه، زمین، آپارتمان) بطرفیت متصرف غیرقانونی مال خود اقامه می کند و از دادگاه (امروزه شورای حل اختلاف) می خواهد که به روند تصرف غیر مجاز متصرف پایان بخشیده و ملک، زمین، مغازه، آپارتمان وی را از تصرف او خارج کرده و تحویل او بدهند .
ارکان دعوی خلع ید عبارتست از، مالکیت خواهان، تصرف متصرف و عدوانی بودن تصرف است و این ارکان در ماده 690 نیز شامل، مالکیت شاکی و این که متهم متصرف است و این تصرف من غیر حق است.دردعوی اخیر، سبق تصرف عدوانی لازم نیست تا شکایت مطح شود.
به عبارت دیگر رسیدگی به دعوای خلع ید فرع بر اثبات مالکیت است. حال در صورتی که اصل مالکیت خواهان محل نزاع واقع شده و دلایل و مدارک کافی برای اثبات مالکیت خود نداشته و مطالب و اظهارات وی حاکی از نوعی ادعای مالکیت باشد که احراز آن منوط به رسیدگی مستقل به این ادعاست، در اینجا دعوای خلع ید خواهان به‌ تنهایی قابلیت استماع نداشته و به استناد ماده ۲ قانون آیین دادرسی مدنی قابل رد می‌باشد؛ چراکه خواهان ادعایی مطرح کرده که در ردیف خواسته نیامده است.
درکنار دعوای خلع ید، دعوای تصرف عدوانی نیز از جمله موضوعات مبتلا به محاکم و دستگاه قضایی که درصد زیادی از پرونده های دادگستری را تشکیل می دهد.
تصرف كه از آن به ید تعبیر می‌شود عبارت است از سلطه و اقتداری كه شخص به طور مستقیم یا به واسطه غیر، بر مالی دارد. عدوان در لغت یعنی ظلم و ستم آشكار. و اصطلاحاً فعل یا ترك فعل قابل نكوهش است كه خلاف عرف یا قانون یا عقل سلیم باشد.
واژه تصرف در حقوق ما سابقه دیرینه ایی دارد چرا که از نظر فقهی در مباحث فقها قاعده ید و مباحث مربوط به غصب بین فقها مطرح و نظرات مختلفی پیرامون آن بین ایشان وجودد دارد و با توجه به اینکه قوانین حاکم بر کشور ما عمدتاً از فقه متاثر است و شرط تایید مصوبات توسط شورای نگهبان حداقل عدم مغایرت مصوبات با شرع می باشد ، لذا بررسی فقهی مساله در شناخت بهتر موضوع حقوقی موثر می باشد برای مثال قانون مدنی متاثر از فقه اسلامی در ماده 35 ق.م تصرف به عنوان مالکیت را اماره مالکیت دانسته و از آنجایی که همیشه تصرف ملازمه با مالکیت ندارد در آخر ماده قانونگذار اشاره نموده مگر اینکه خلاف آن اثبات گردد . این قاعده موجب ثبات در وضعیت جامعه در مورد تصرفات و جلوگیری از هرج مرج در اجتماع می شود .
قانونگذار در جهت حمایت از این وضعیت جامعه و با این هدف مبادرت به پایه کذاری دعاوی تصرف عدوانی با شرایط خاص خود نمود تا از قدرت نمایی شخصی افراد جهت دست یابی به حقوق احتمالی خود بخصوص مالکیت جلوگیری شود و این گونه افراد جهت استیفای حق خودد از طریق محاکم با طرح دعاوی مشابه مثل خلع ید و اثبات مالکیت اقدام نمایند .
تصرف عدوانی بمعنی اعم، عبارت است از خارج شدن مال از ید مالك یا قائم مقام قانونی او بدون رضای وی و یا بدون مجوز قانونی. عدم رضای مالك یا عدم اذن قانونی او موجب تحقق عدوان است این نوع تصرف در مادۀ 308 قانون مدنی بیان شده و مفاد این ماده از حدیث «علی الید ما اخذت حتی تؤدیه» گرفته شده است. موضوع تصرف عدوانی است که این دعوا عبارت است از دعوی متصرف سابق که دیگران بدون رضایت او مال غیر منقول را از تصرف او خارج کرده و متصرف سابق اعاده تصرف خود را نسبت به این مال درخواست می نماید.
. در محاکم شهرستانهای کوچک که شغل اکثر افراد کشاورزی است عمده دعاوی مربوط به اراضی کشاورزی با عنوان تتصرف عدوانی یا ایجاد مزاحمت و ممانعت از حق در محاکم قضایی اقامه گردد ، لذا محاکم اینگونه شهرها با مباحث راجع به تصرف عدوانی مزاحمت از و ممانعت از حق و مقررات مربوط به آن چه از جهت شکلی و چه از جهت ماهوی مرتباً مواجه می باشند.
تصرف عدوانی مثل سایر دعاوی دارای ارکان و شرایطی می باشد که با دعاوی همچون خلع ید و اثبات مالکیت مشابه هستند تفاوت دارد . در اینگونه دعاوی حاکم حق ورود در موضوع مالکیت طرفین را نداشته و صرفاً سبق و لحوق تصرفات شاکی و مشتکی عنه و عدوانی بودن تصرفات لاحقه را ملحوظ نظر قرار می دهد .
همانگونه که گفته شد،خلع ید به معنی اخص یعنی رفع سلطه و تصرف غاصب از اموال توسط مالک و دعوای تصرف عدوانی یعنی رفع سلطه و تصرف غاصب توسط متصرف سابق، ارکان دعوای خلع ید اثبات مالکیت خواهان، تصرف خوانده و عدوانی بودن تصرفات است و ارکان دعوای تصرف عدوانی سبق تصرفات خواهان، لحوق تصرفات خوانده وعدوانی بودن تصرفات می باشد، بنابراین این دو دعوی کاملاً متفاوت بوده است زیرا منشاء دعوای خلع ید غصب است و هیچ قراردادی بین مالک و متصرف وجود ندارد در حالی که در دعوای تصرف عدوانی این حق متصرف است که مورد حمایت قرار گرفته است. به عبارت دیگر، به بیان دیگر شارع مقدس با تفکیک قایل شدن بین دو اصطلاح متصرف و مالک و یا متصرف و ملکیت بر هرکدام آثار حقوقی خاصی را بار نمودنو که هریک دارای ظرایف و پیچیدگی های خاصی می باشد .
در قوانین موضوعه مانیز بر اساس هرکدام از این دو منشاء حق )تصرف و ملکیت ( قانونگذار دو دعوا با آثار متفاوت پیش بینی نموده است که یکی دعوای رفع تصرف عدوانی و دیگری همانا دعوی خلع ید می باشد، لذا اگر متضرر از تجاوز دیگری به حق مورد نظر، قصد طرح دعوی برای از میان بردن این تجاوز را داشته باشد می بایست قابل به تفکیک شود به نحوی که اگر قصد او طرح دعوی خلع ید می باشد ملزم به اثبات مالکیت خود خواهد بود ، اما اگر مقصود و نظر وی طرح دعوای رفع تصرف عدوانی است می بایست با به کارگیری ابزار لازم اقدام به اثبات تصرفات سابق خود نماید . بنابراین آثار هریک از دعاوی فوق الذکر متفاوت از دیگری بوده و نیازمند بکارگیری ابزاری متفاوت می باشد. از این رو ضروری است نه تنها در طرح دعواو صدور حکم از سوی محاکم بلکه در محافل و ادبیات حقوقی نیز به این جهات افتراق توجه شود.
به همین منظور بررسی و تحلیل مقایسه ای این دو دعوا به منظور تشخیص این جهات افتراق و تشابه بین آنها موضوع پژوهش حاضر است در همین راستا،در این مختصر تحقیق آنچه در ابتدا به آن پرداخته ایم شناسایی و معرفی دو دعوی خلع ید و تصرف عدوانی بوده است ، بر همین اساس با بررسی عناصر تشکیل دهنده دعاوی تصرف عدوانی و خلع ید و کنکاش در سیر تاریخی این دو دعوا سعی در معرفی دعاوی حاضر داشته ایم.
در قسمت بعد نیز پس از دست یافتن به این مقدمات اقدام به بررسی وجوه اشتراک و افتراق این دو دعوا از مناظر گوناگونی چون آیین رسیدگی ، مرجع رسیدگی و اجرای احکام نمودیم تا شاید با این اقدام بتوانیم چالش های جدیدی را در راه بررسی این دعاوی پیش روی جامعه حقوقی قرار دهیم.
کلیات: