بیان مسأله اساسی پژوهش… 5

1-1-.. اهمیت و ضرورت انجام پژوهش… 6

1-3- جنبه جدید بودن و نوآوری در پژوهش… 7

1-4- اهداف مشخص پژوهش… 8

1-5- سؤالات پژوهش… 8

1-6-  فرضیه‏های پژوهش… 8

1-7- تعریف واژه‏ها و اصطلاحات فنی و تخصصی. 8

1-8- روش شناسی پژوهش… 9

1-9-.. ابزار گردآوری داده‌ها 11

1-10- جامعه آماری، روش نمونه‏گیری و حجم نمونه 11

فصل دوم(بررسی شرایط فرهنگی، اجتماعی و سیاسی روزگار غزالی و مولوی)

2-1- بررسی شرایط و اوضاع سیاسی اقتصادی و فرهنگی دوران غزالی. 14

2-2- غزالی‌ در دستگاه سلجوقیان. 16

2-2-1- امتیازات‌ دوران‌ غزالی‌ 17

2-2-2-  دوره‌ اول‌ زندگی‌ غزالی‌ 18

2-2-3-  غزالی‌ بر مسند نظامیه‌ 19

2-2-4- دوره‌ دوم‌ زندگانی‌ غزالی. 20

2-2-5- در طلب حقیقت.. 20

2-6- بررسی شرایط و اوضاع فرهنگی، اجتماعی و سیاسی دوران مولوی. 22

2-6-1- اوضاع اجتماعی قرن هفتم هجری. 23

2-6-2- اشعار مذهبی. 25

2-6-3- اوضاع علمی قرن هفتم هجری. 25

فصل سوم(در احوال و اندیشه ها و آثار غزالی و مولوی)

3- مدخل. 28

3-1- بررسی ماهیت ادبیات تطبیقی. 29

3-2-  مکاتب ادبیات تطبیقی. 32

3-2-1- مکتب ادبیات تطبیقی امریکایی. 33

3-3-  مکتب سوم؛ ادبیّات تطبیقی مارکسیستی. 34

3-4- ادبیات تطبیقی در ایران معاصر. 35

3-5- بررسی رویکرد گرایی احمد غزالی و مولوی در آثار خود 37

3-6- بررسی زندگینامه و شرح مختصر سبک ادبی مولوی و احمد غزالی. 39

 

3-6-1- احمد غزالی. 39

3-6-2- جلال‌الدین محمد بلخی. 40

3-7-  ویژگی شعر مولوی/ سمبولیسم. 41

3-7-1- تازگی تصویرها 41

3-7-2- باطن نگری و تصویر اعماق. 42

فصل چهارم(عاشقانه ها و عارفانه ها در اندیشه احمد غزالی و مولوی)

4-1- مدخل. 46

4-2- تحلیلی از عرفان. 46

4-3-  اندیشه های عرفانی احمد غزالی. 47

4-3-1-  عرفان غزالی. 49

4-3-2- سماع در سوانح العشاق. 51

4-4-  اندیشه های عرفانی مولوی. 55

4-4-1-  سماع، رهایی از تعلقات در مثنوی مولوی. 58

4-4-2-  بررسی دیگر صور عرفان در اندیشه مولوی در مثنوی. 61

4-4-2-1- وحدت ازدیدگاه مولوی. 61

4-4-2-2- اتصال حق با اشیاء 61

4-5- دیدگاه فلسفی مولوی. 62

4-5-1-  انسان و جهان از منظر مولوی. 63

فصل پنجم(بررسی جایگاه عشق در اندیشه مولوی و احمد غزالی)

پیشگفتار 66

5-1-  ﻣﻜﺘﺐ ﺳﻜﺮ ﻳﺎ ﻋﺸﻖ. 66

5-2- بررسی تجلی عشق در مثنوی مولوی. 67

دوم: عشـق یا عشـق حقیقی که غزلیّات و اشعار عارفانه، تجلیّات آن است و به تعبیر اقبال لاهوری. 69

5-4-  بررسی تجلی عشق در سوانح العشاق احمد غزالی. 72

5-5- تصوف غزالی. 78

5-6- حکایت.. 82

5-7- عقل از منظر غزالی و مولوی. 84

5-8-  مقایسه تطبیقی اندیشه های غزالی با مولوی. 84

5-9- مقایسه عرفان و زهد در اندیشه های غزالی و مولوی. 87

5-9-1- غزالی. 87

5-9-3- غزالی. 88

5-9-4- مولوی. 89

نتیجه گیری پژوهش… 90

– عرفان غزالی. 93

– اندیشه های عرفانی مولوی. 94

– بررسی تطبیقی عشق در اندیشه غزالی و مولوی. 94

غزالی و عشق. 94

منابع… 97

 

 
چکیده
یکی از مباحثی که در پژوهش­های ادبی به صورت گسترده مورد نظر محققین قرار داشته، طرح پژوهش­های مقایسه­ای به منظور تبیین مضامین مشترک و متضاد آراء و نظرات ادبا و شعرای معاصر و کلاسیک بوده است. احمد غزّالی و مولوی جلال­الدین بلخی، بخصوص در رابطه با اندیشه­های عرفانی و عاشقانه از مهمترین رهیافت­هایی بوده که مد نظر تحقیقی قرار داشته است. این پژوهش به دنبال بررسی و مقایسه اندیشه­های احمد غزالی در سوانح العشاق با مثنوی معنوی مولوی بوده است. روش انجام پژوهش توصیفی، تحلیلی و روش گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه­ای و استفاده از ابزار فیش برداری بوده است. هر دو شاعر اهل سلوک بوده و انسان در نگاه ایشان، اشرف مخلوقات است تجلی گه راز خداوندی است. کمال انسان، عشق به خدا و اتصال و راه آن، دل انسان است. مکتب و مذهب ایشان بنابر تجلی است و جهان تجلی گاه حق تعالی است. احمد غزّالی‌ در کتاب‌ سوانح‌ سعی‌ در نشان‌ دادن‌ گوشه‌هایی‌ از حقیقت‌ عشق‌ داشته‌ است‌، امّا لحن‌ کلام‌ او اثر او را، از همان‌ آغاز، در مقام‌ یک‌ اثر شاعرانه‌ و استنباطی‌ فردی‌ و بیان‌ناپذیر از عشق‌ و احوال‌ روانی‌ مترتّب‌ بر آن‌ معرفی‌ می‌کند. او «عبارت‌» را در سخن‌ خود به‌ منزله‌ «اشارت‌» به‌ معانی‌ متفاوت‌ می‌شمارد که‌ برای‌ مخاطبی‌ که‌ ذوقش‌ آن را ندارد ناشناخته‌ می‌ماند. و در سراسرکتاب‌ عباراتِ اشارت‌گونه او با تصویر وآیه‌ و حدیث‌ و شعرآمیخته‌ است‌ تا شاید حجاب‌ اشارتهای‌ او را لطیف‌تر کند اما، طریقت مولوی بر «عشق» که رهایی از خودی است و بر «سماع»- که نزد وی نشانۀ شعور به عشق محسوب می‌شد- مبتنی است البته در بین صوفیه بی‌سابقه هم نیست اما تردید فقها در اینکه سماع با شریعت توافق داشته باشد موجب می‌شد که آنها اصل طریقت را در نزد او بدعت بشمرند و اقدام او را در آنچه بر وفق اقتضای طریقت برای هدایت و ارشاد خلق توصیه والزام می‌کرد غیر قابل قبول تلقی نمایند.

 

کلمات کلیدی: احمد غزالی، مثنوی معنوی مولوی، عشق، عرفان، سماع، مقایسه.

 

مقدمه

با گذری بر ادبیات کلاسیک زبان فارسی، به وضوح می­توان به رویکرد تقریباً مشابه شعرا در سرایش اشعار خود با الهام­گیری از برخی مضامین نظیر طبیعت، عشق، عرفان، مسائل اجتماعی و… اشاره داشت که با الگو نهادن این مضامین به عنوان مقصد شعر، توانسته­اند بر بسیاری از صنایع ادبی، عناصر شعر و قابلیت­ها و استعدادهای نهفته و درونی شاعر در کنارهم قراردادن کلمات، مجموعه آثار ارزشمندی را به مخاطبان خود عرضه نمایند (محقق، 1388).

مضامین مورد استفاده شعرا نه تنها نشان از جایگاه آنها نزد شاعر و تبیین کننده مکنونات ذهنی و قلبی وی     می­باشند، بلکه با دارا بودن خاست­گاه اجتماعی، توانسته­اند همراه با زیبایی بیان در بین خیل زیادی از توده مردم از جایگاه رفیعی برخوردار باشند(شفیعی کدکنی،1380،112).

از جمله این شعرای نامی که نه تنها در محدوده سرزمینی، بلکه در ورای این حدود و به دلیل زیبایی و گیرایی در سایر ملل طرفدارن زیادی را در برداشته باشند، می­توان به شعرایی همچون احمد غزالی و مولوی اشاره داشت. مولوی از برجسته­ترین شعرای سده هفتم هجری است که توانسته با سرایش اشعار با مضامین عارافانه با ایجاد سبک و روش خود در ادبیات غنی ایران زمین، الگوی ادبی سایر شعرا و ادیبات مبدل گردد (فرزاد، 1386،42).

از طرفی در آثار احمد غزالی میتوان به دیدگاه­های جامع و آرای غـزالی درباره­ی عشق، عاشق، معشوق و ارتباط مـیان آن اشاره داشت. از اهمیت زاید الوصف آثار غزالی این است که سبک وی و نوع نگرش وی به عشق و عرفان بر آثار بعد از خود تأثیر بسیاری نهاده است (دشتی: 53، 1388).

احمد غزالی‌ در برخی از آثارش نظیر کتاب‌ سوانح‌ سعی‌ در نشان‌ دادن‌ گوشه‌هایی‌ از حقیقت‌ عشق‌ داشته‌ است‌، امّا لحن‌ کلام‌ او اثر او را، از همان‌ آغاز، در مقام‌ یک‌ اثر شاعرانه‌ و استنباطی‌ فردی‌ و بیان‌ناپذیر از عشق‌ و احوال‌ روانی‌ مترتّب‌ بر آن‌ معرفی‌ می‌کند. او «عبارت‌» را در سخن‌ خود به‌ منزله «اشارت‌» به‌ معانی‌ متفاوت‌ می‌شمارد که‌ برای‌ مخاطبی‌ که‌ ذوقش‌ نبود ناشناخته‌ می‌ماند و در سراسر کتاب‌ عبارات اشارت‌ گونه او با تصویر و آیه‌ و حدیث‌ و شعر آمیخته‌ است‌ تا شاید حجاب‌ اشارت­های‌ او را لطیف‌ترکند (چاوشی:199، 1384).

اما، در طریقت مولوی، عشق سری است نهانی و اکسیری جاودانی از حسن و جمال بی­منتهای ربانی بر دل و جان آدمی آن چه بیش از هر چیز در این غزلیات شورانگیز برجستگی دارد و می­توان آن را محور معانی در اشعار مولوی دانست، شور و حال و نغمه و ناله­هایی است که از گوهر پاک «عشق» برآمده و آتش به همه عالم زده و دل و دین از همه هوشیاران ببرده است: «مطرب عشق عجب­ساز و نوایی دارد// نقش هر پرده که زد راه به جایی دارد».

صورت موزون و متعادل طریقت در واقع صورت یک شیوه ترتیبی مبنی بر عشق به خدا است با رعایت تمام آداب شریعت که به قول مولوی جایی تقلیل در طعام، اجتناب از زیادت کلام، احتراز از اختلاط با انام، التزام خلوت و عزلت در حد متعادل، کثرت صوم، قلّت نوم و ذکر علی‌الدوام از آن­جمله آداب است (زرین­کوب:85، 1373).

از مهمترین و برجسته­ترین آثار احمد غزالی کتاب سوانح العشاق و از آثار مولوی می­توان به مثنوی معنوی اشاره داشت. تاکنون در رابطه با بررسی تطبیقی این دو کتاب به صورت پژوهشی صورت نگرفته و این پژوهش قصد داشته به این مطالعه بپردازد.

تاثیرپذیری دو شاعر پارسی­گوی از همدیگر همواره زمینه­هایی را برای بررسی همانندی فراهم کرده است. به عبارت دیگر شعر فارسی در تمام دوره­های تاریخی انعکاس دهنده واقعیت­های اجتماعی آن دوران به شمار می­رفته­اند (حسین پور، 1384،15).