جایگاه احراز تقصیر در اثبات مسئولیت مدنی

استاد راهنما:

دکتر علیرضا مظلوم رهنی

زمستان 1393

برای رعایت حریم خصوصی نام نگارنده پایان نامه درج نمی شود (در فایل دانلودی نام نویسنده موجود است) تکه هایی از متن پایان نامه به عنوان نمونه : (ممکن است هنگام انتقال از فایل اصلی به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد یا بعضی نمادها و اشکال درج نشود ولی در فایل دانلودی همه چیز مرتب و کامل است) فهرست مطالب                    چکیده………………………………………………………………………………………………… 1 فصل اول- کلیات پژوهش………………………………………………………………………… 2 1-1-بیان مسئله…………………………………………………………………………………….. 3                    1-2-مقدمه         5…………………………………………………………………………………………………………..           1-3-سوالات پژوهش      6…………………………………………………………………………………………………………..           1-4-فرضیات پژوهش      7 1-5- اهمیت و ضرورت انجام پژوهش………………………………………………………. 7 1-6- اهداف پژوهش……………………………………………………………………………… 8 1-7- روش تحقیق………………………………………………………………………………… 8                    1-8-سازمان بندی تحقیق………………………………………………………………………………………………… 9 فصل دوم- مفاهیم ومبانی مسئولیت مدنی…………………………………………………….. 10 طرح مطلب…………………………………………………………………………………………. 11 گفتار اول :مسئولیت مدنی……………………………………………………………………….. 12 2-1-1- مفهوم مسئولیت مدنی…………………………………………………………………. 12 2-1-2- انواع مسئولیت مدنی………………………………………………………………….. 13 2-1-2-1- مسئولیت اخلاقی…………………………………………………………………… 13 2-1-2-2- مسئولیت حقوقی و انواع آن…………………………………………………….. 13   2-1-2-2-1- مسئولیت قراردادی…………………………………………………………….. 15 2-1-2-2-2- مسئولیت قهری…………………………………………………………………. 16 2-1-2-2-2-1- مسئولیت مدنی مبتنی بر تقصیر…………………………………………… 16 2-1-2-2-2-2- مسئولیت محض…………………………………………………………….. 18 2-1-2-2-2-3- مسئولیت مطلق………………………………………………………………. 18   2-1-3- ارکان مسئولیت مدنی…………………………………………………………………. 19 2-1-3-1- وجود ضرر………………………………………………………………………….. 19 2-1-3-2- ارتکاب فعل زیانبار………………………………………………………………… 21 2-1-3-2-1- فعل زیان بار در مسئولیت قراردادی……………………………………….. 22 2-1-3-2-2- فعل زیان بار در مسئولیت قهری……………………………………………. 23 2-1-3-3- رابطه سببیت…………………………………………………………………………. 23 2-1-4- مبانی نظری مسئولیت مدنی…………………………………………………………. 25 2-1-4-1- نظریه تقصیر…………………………………………………………………………. 25 2-1-4-2- نظریه خطر یا مسئولیت نوعی…………………………………………………… 25 2-1-4-3- نظریه مختلط………………………………………………………………………… 26 2-1-4-4- نظریه تضمین حق………………………………………………………………….. 26 2-1-5- منابع مسئولیت در فقه و حقوق…………………………………………………….. 27 گفتار دوم : تقصیر………………………………………………………………………………….. 29   2-2-1- مفهوم تقصیر……………………………………………………………………………. 29 2-2-2- معیار تقصیر…………………………………………………………………………….. 31 2-2-3- انواع تقصیر……………………………………………………………………………… 32 گفتار سوم: فرض تقصیر……………………………………………………………………………. 34 2-3-1- مفهوم فرض تقصیر……………………………………………………………………. 34 2-3-2- تفاوت فرض تقصیر با مسئولیت بدون تقصیر…………………………………… 35   2-3-3- فرض یا اماره تقصیر………………………………………………………………….. 36                   فصل سوم: مبانی وآثار فرض تقصیر…………………………………………………………………………………….. 38                   طرح مطلب        39…………………………………………………………………………………………………………           گفتار اول :مبانی فرض تقصیر………………………………………………………………………………………………….. 40                   3-1-1- مبانی عام در فرض تقصیر…………………………………………………………………………………… 41                   3-1-2- مبانی خاص فرض تقصیر به تفکیک مصادیق آن………………………………………………………. 44                   3-1-2-1-مبنای مسئولیت کارفرما…………………………………………………………………………………….. 44                   3-1-2-2- مبنای مسئولیت والدین، سرپرستان و مربیان………………………………………………………….. 45 3-1-2-3- مبنای مسئولیت متصدی حمل ونقل……………………………………………. 46 3-1-2-4- مبنای مسئولیت ناشی از محافظت از اشیاءو حیوانات……………………… 47 3-1-2-5- مبنای مسئولیت در ماده227 قانون مدنی………………………………………. 49 3-1-2-6- مبنای مسئولیت در بند 2 ماده 113 قانون دریایی ایران…………………….. 50   گفتار دوم : آثار تقصیر…………………………………………………………………………….. 52 3-2-1- تأثیر فرض تقصیر بر بار اثبات تقصیر در دعوا………………………………….. 52 3-2-2- تاثیر فرض تقصیر بر رابطه سببیت…………………………………………………. 53 3-2-3- تأثیر فرض تقصیر بر عوامل فاعل مسئولیت……………………………………… 55 3-2-3-1- قوة قاهره…………………………………………………………………………….. 55 3-2-3-1-1- اثر دخالت قوه قاهره…………………………………………………………… 56 3-2-3-2- فعل شخص ثالث………………………………………………………………….. 56 3-2-3-3- تقصیر زیان دیده……………………………………………………………………. 57 گفتار سوم: احراز تقصیر…………………………………………………………………………… 58 3-3-1- احراز رابطه انتسابی عامل ایجاد ضمان……………………………………………. 58   3-3-2- شرایط احراز ضابطه…………………………………………………………………… 62 فصل چهارم : بررسی و تحلیل مصادیق فرض تقصیر…………………………………………. 65 طرح مطلب…………………………………………………………………………………………. 66 گفتار اول: مصادیق فرض تقصیر در مسئولیت قراردادی……………………………………. 67 4-1-1- بند 2 ماده 113قانون دریایی ایران………………………………………………….. 67 4-1-2- مسئولیت متصدی حمل ونقل……………………………………………………….. 68 4-1-2-1- فرض تقصیر در حقوق ایران……………………………………………………. 68 4-1-2-2- فرض تقصیر در کنوانسیونهای بین المللی……………………………………. 70 4-1-2-2-1- کنوانسیون لاهه(بروکسل)1924………………………………………………. 70 4-1-2-2-2- کنوانسیون ورشو1929…………………………………………………………. 71 4-1-3- فرض تقصیر و فرض سببیت در ماده 227 قانون مدنی……………………….. 72 4-1-3-1- فرض تقصیر متعهد در ماده 227 قانون مدنی با لحاظ ماده520 قانون آیین دادرسی مدنی…. 73 4-1-3-2- بررسی فرض تقصیر در عقود امانی……………………………………………. 74 4-1-4- تعهد ایمنی در سایر قراردادها………………………………………………………. 75 گفتار دوم: مصادیق فرض تقصیر در مسئولیت قهری…………………………………………. 76 4-2-1- مسئولیت ناشی از فعل شخصی…………………………………………………….. 76 4-2-2- مسئولیت ناشی از فعل غیر………………………………………………………….. 76   4-2-2-1- مسئولیت کارفرما نسبت به اعمال کارگران و کارکنان………………………. 76 4-2-2-1-1- شرایط تحقق مسئولیت کارفرما……………………………………………… 78 4-2-2-1-2- کارفرمایان مشمول قانون کار…………………………………………………. 78 4-2-2-1-3- لزوم خسارت درحین انجام کار یا به مناسبت آن……………………….. 78 4-2-2-1-4- مسئولیت کارفرما منوط به تقصیر کارگر…………………………………… 79 4-2-2-1-5- امکان رجوع کارفرما به کارگر یا کارمند مسئول………………………….. 79 4-2-2-1-5-1- جبران خسارت زیان دیده توسط کارفرما……………………………… 80 4-2-2-1-5-2- تقصیر کارگر…………………………………………………………………. 80 4-2-2-1-6- موارد معافیت کارفرما………………………………………………………….. 81 4-2-2-1-7- فرض تقصیر در مسئولیت کارفرما………………………………………….. 81 4-2-2-2- مسئولیت سرپرست………………………………………………………………… 84 4-2-3- مسئولیت ناشی از مالکیت یا تصرف در اموال…………………………………… 87 4-2-3-1- مسئولیت ناشی از داشتن اتومبیل……………………………………………….. 89 4-2-3-2- خسارت ناشی از تلف مال مورد عرضه در بازار……………………………. 91 4-2-3-3- مسئولیت زیان های ناشی از اشیاء……………………………………………… 92 4-2-3-3-1- مسئولیت محافظ حیوان ………………………………………………………. 92 4-2-3-3-2- مسئولیت محافظ ساختمان……………………………………………………. 94 4-2-3-3-3- مسئولیت محافظ اشیاء………………………………………………………… 94                   فصل پنجم:نتیجه گیری و پیشنهادات……………………………………………………………………………………. 97 5-1- نتیجه گیری…………………………………………………………………………………. 98 5-2- پیشنهادات………………………………………………………………………………….. 101 فهرست منابع ومآخذ……………………………………………………………………………… 103                        چکیده انگلیسی……………………………………………………………………………………. 106   چكیده : دانش منظورشناسی زبان بیگانه با قرار گرفتن زبان اموز در محیط زبان مقصد و افزایش سطح بسنن بالا موضوع این رساله بررسی جایگاه احراز تقصیر در اثبات مسئولیت مدنی است. ابتدا مبانی خاص و عام فرض تقصیر را بررسی و سپس به مصادیق این فرض در حوزه مسئولیت قهری و قراردادی و تأثیر این فرض بر ارکان مسئولیت مدنی می پردازیم. در مسئولیت قراردادی، با توجه به مواد 227 و 229 قانون مدنی، بعضی با ارائه دلایلی مانند مصلحت روابط قراردادی و تامین سرعت و امنیت در جریان سرمایه‌گذاری لزوم فرض تقصیر را توجیه می‌نمایند. با این برداشت، در خصوص تعارض ظاهری موجود بین مواد مزبور (از حیث پذیرش فرض تقصیر) و ماده 520 آیین دادرسی مدنی (از حیث پذیرش تقصیر لازم الاثبات) استدلال شده است که مواد 227 و 229 راجع به نقض تعهدات قراردادی هستند و متعهد با انعقاد قرارداد بصورت ضمنی توان خود را جهت اجرای موضوع قرارداد اظهار می‌نماید و عدم انجام تعهد قراردادی برای وی تقصیر فرض می‌شود؛ اما ماده 520 قانون آیین دادرسی مدنی در خصوص خسارات دادرسی می‌باشد و لذا تقصیر لازم الاثبات این ماده تعارضی با فرض تقصیر در مواد قانون مدنی ندارد. مصادیق فرض تقصیر در مسئولیت قهری راجع به مسئولیت ناشی از فعل غیر و مسوولیت ناشی از اموال می‌باشد که می‌توان به مسئولیت کارفرما در مقابل کارگر، مسئولیت سرپرستان، محافظان اشیا و حیوانات اشاره نمود. در نظام حقوقی برخی کشورها از جمله فرانسه برای تمامی این موارد فرض تقصیر پذیرفته شده، اما در حقوق ایران برای احراز مسئولیت سرپرستان و محافظان اشیا و حیوانات، تقصیر باید به اثبات برسد. در نهایت با بررسی موضوعات مطرح شده در این رساله، این نتیجه حاصل می‌شود که همانند سایر کشورها‌، فرض تقصیر در حقوق ایران در برخی موارد پذیرفته شده است. مهمترین اثر این فرض بر روی بار اثباتی در دعاوی مسئولیت مدنی می‌باشد. کلید واژه:مسئولیت مدنی ،نظریه تقصیر، نظریه خطر، نظریه تضمین حق   1-1-بیان مسئله: اینکه هیچ ضرری نباید جبران نشده باقی بماند امری مسلم و مورد قبول تمامی سیستم های حقوقی می باشد.لیکن در شناخت مسئول و عامل زیان نظرات مختلفی ایراد شده است.از جمله مبانی مسئولیت مدنی غیرقراردادی یا قهری، نظریه تقصیر، نظریه ایجاد خطر، نظریه مختلط، نظریه تضمین حقوق عنوان شده­است که اغلب کشور ها آن را تجربه و در عمل نیز نقاط قوت و ضعف هر یک نمایانگر شده است ولی با وجود نظرات فوق، اکثر کشور ها تقصیر را از مهم ترین مبانی مسئولیت به شمار می آورند. حقوقدانان مسئولیت مدنی را به دو شعبه مهم تقسیم کرده­اند: قراردادی وخارج از قرارداد. مسئولیت قراردادی،در نتیجه اجرا نکردن تعهدی که از عقد ناشی شده است به وجود می آید. کسی که به عهد خود وفا نمی کند و بدین وسیله باعث اضرار هم پیمانش می شود باید از عهده خسارتی که به بار آورده است،برآید.ضمانی که متخلف در این باره پیدا می کند،به لحاظ ریشه تعهد اصلی ” مسئولیت قراردادی” نامیده می شود. بر عکس، در جاهایی که دو نفر هیچ پیمانی با هم ندارند و یکی از آن دو به عمد یا به خطا به دیگری زیان می­رساند،مسئولیت را غیر قراردادی یا خارج از قرارداد می نامند.در اینکه آیا این دومسئولیت نظام­های گوناگون دارد یا هردو را می­توان یکجا و زیرعنوان «مسئولیت مدنی»بررسی کرد،اختلاف شده است. مفهوم و نقش تقصیر در این دو گونه مسئولیت،از مسائلی است که به لحاظ عدم صراحت قوانین و مقررات مربوط  از یک سو و قانونگذاری های متشتت و پراکنده از سوی دیگر،همواره مورد اختلاف حقوق دانان بوده است.چنانچه تجربة جوامع پیشرفته نشان می دهد،در هیچ نظام حقوقی برای مسئولیت مدنی مبانی واحد انتخاب نگردیده است و مناقشات موجود در روش های جبران ضرر،که از یک سو رضایت وجدان عمومی جامعه را به جبران خسارت زیان دیده حاصل نماید و از سویی نیز لزوم تلفیق آن با عدالت،که محکومیت فرد را در مواردی که تقصیری مرتکب نگردیده عادلانه نمی داند باعث پیدایش نظریه های مختلف در باب مبانی مسئولیت گردیده است. امروزه نظریه های مسئولیت در دو گروه طبقه بندی شده اند.گروهی که در آن تقصیر مبنای اصلی تحقق مسئولیت شمرده می شود و گروهی که در آن تقصیر،شرط تحقق مسئولیت نیست.هر کدام از این نظریه ها نیز به شاخه هایی قابل تقسیم است،بدین ترتیب: الف_ مسئولیتی که در آن تقصیر شرط تحقق مسئولیت است. 1_مسئولیت مبتنی بر تقصیر لازم الاثبات 2_مسئولیت مبتنی بر تقصیر مفروض ب: مسئولیتی که در آن تقصیر شرط تحقق مسئولیت نیست. 1-مسئولیت مطلق 2_مسئولیت محض در فرض تقصیر، تقصیر شرط تحقق مسئولیت است، منتها در این مورد برای حمایت از زیان دیده، قانونگذار تقصیر عامل زیان را مفروض دانسته و زیان دیده را از اثبات آن معاف می داند و در عوض، بار اثبات عدم تقصیر را به عهده عامل زیان می گذارد.عامل زیان برای رهایی از مسئولیت باید به اثبات این امر بپردازد که مرتکب تقصیر نشده است.   1-2-مقدمه: درهمه ­ادوار زندگی ­بشر مساله ایراد خسارت جبران آن مطرح بوده و امروزه با پیشرفت تکنولوژی،تقریبا نحوه ورود خسارت و کیفیت جبران آن شکل جدیدی به خود گرفته است.پیچیدگی ارتباط و عوارض ناشی از آن از جمله حوادث کار و افزایش تصادفات رانندگی،بحث تعیین مقصر اینگونه حوادث و نحوه جبران خسارت وارده را با چالش مواجه می سازد.مهم ترین پرسشی که در هر اجتماع مطرح می شود این است که چگونه باید حق هر کس را با حق دیگران جمع کرد؟ با چه تدبیر می توان نظمی برقرار کرد که هیچ کس مزاحم آزادی دیگران نشود؛همه برای آسایش خود بکوشند ولی در اندیشه امنیت عمومی نیز باشند؟ قانونگذاران در پاسخ این مساله اعلام نمودند که هیچ کس نباید به دیگران ضرر بزند،هیچ ضرری نباید جبران نشده باقی بماند و حقوق از اقدامی که هدف آن اضرار به دیگری است حمایت نمی کند.اهمیت جبران زیان هایی که شخص به بار می آورد تا جایی است که پاره ای از نویسندگان لزوم جبران ضرر دیگری را یکی از مهم ترین اهداف مسئولیت قرار داده­اند.(ره پیک،22:1388) قانونگذار علاوه بر پیگیری این هدف که خسارت وارده به زیان دیده باید جبران شود،فاعل زیان را مسئول جبران خسارت قرار می دهد که یکی از آنها تقصیر فاعل زیان در ورود خسارت می باشد.عدم آشنایی با ریشه بسیاری از مباحث مسئولیت که گاها از حقوق خارجی وارد حقوق ما شده اند باعث شده است که تفکیک مسئولیت بر مبنای تعهد به نتیجه و تعهد به وسیله از یک طرف و مسئولیت مفروض یا محض از طرف دیگر خلط شده و این مسائل لزوم تحقیقات و بررسی بیشتر بر روی این مباحث را روشن می سازد.این رساله درصدد تشریح و بررسی مسئولیت مدنی مبتنی بر تقصیر است.منتهی در جایی که تقصیر عامل زیان مفروض است و زیان دیده نیاز نیست که آنرا اثبات کند،بلکه بار اثبات بر عهده عامل زیان قرار می گیرد که اگر مدعی است تقصیری مرتکب نشده باید عدم تقصیر خود را به اثبات برساند. صرف نظر از تعریف تقصیر و تئوری های راجع به مسئولیت در مواردی قانونگذاران جهت حمایت از زیان دیده ای که اثبات تقصیر برای وی دشوار و در مواردی غیر ممکن می باشد،تقصیر را فرض نموده و زیان دیده را از اثبات تقصیر فاعل زیان معاف نموده است.فرض تقصیر به صراحت در قوانین برخی از کشور های خارجی از جمله فرانسه و انگلیس در موارد مشخص پذیرفته شده است. (درودیان،8:1374) اگر چه برخی از حقوقدانان (شهیدی،225:1386) قبول این فرض را در برخی از قوانین ایران پذیرفته شده می دانند اما مخالفینی (بابایی، 11:1380) نیز وجود دارند که با ارائه تفسیر متفاوت از مواد قانونی قبول این فرض را در حقوق ایران در هاله­ای از ابهام قرار داده­اند،که در طول رساله بررسی خواهد شد.در خصوص انواع مسئولیت ها و مبانی آنها نوشته های زیادی به نگارش در آمده­اند که هر یک به نوبه ی خود جنبه خاصی از موضوع را مورد بررسی قرار داده­اند. شاید در ابتدای امر به نظر برسد که بررسی بیشتر این موضوع ها امری تکراری و عاری از فایده باشد اما با نگاهی به پژوهش حاضر هر خواننده متبحر در مسائل حقوقی به وضوح درمی­یابد که هدف این رساله بررسی فرض تقصیر از منظری نو بوده است. بعلاوه اگر چه در خصوص تقصیر و تئوری آن رسالات و کتاب هایی به نگارش در آمده اما در خصوص فرض تقصیر تحقیق جامع و کاملی صورت نگرفته است. با وجود این که در حقوق ایران برای فرض تقصیر اهمیت چندانی قائل نشده اند اما در حقوق برخی کشور ها نه تنها فرض تقصیر به صراحت در قوانین،مورد تأیید قانونگذار قرار گرفته است بلکه اهمیت فراوانی برای آن قائل شده­اند و با توجه به مسائل ذکر شده،این رساله در صدد تحلیل ضرورت پذیرش یا عدم پذیرش این فرض در قانون ایران می باشد.پذیرش یا عدم پذیرش این فرض دارای پیامد های خاص حقوقی است که سعی بر آن است که در این رساله مسائل پیرامون موارد ذکر شده بررسی گردد که نتیجه آن متفاوت شدن نحوه رسیدگی به پرونده های مطالبه خسارت از سوی افرادی است که مورد حمایت قانونگذار قرار گرفته و در دعاوی خود به فرض تقصیر استناد می کنند.