چكیده
احکام حریم خصوصی با توجه به ارتباط مستقیمی که با کرامت انسان دارد یکی از اساسی­ترین حقوق بشر امروز به شمار می­آید،   و از اهمیت ویژه­ای برخوردار است.

وجوب رعایت حریم خصوصی دیگران یکی از احکام مهم اسلام است. قرآن کریم در آیات متعدد نظیر: (27 و 28) سورة نور و (12) سورة حجرات، بر وجوب رعایت حریم خصوصی افراد تأکید کرده است. روایات پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) نیز به پرهیز از نقض حریم خصوصی دیگران توصیه می­نماید.

هرچند حریم خصوصی با این عنوان خاص در کتب فقهی مطرح نشده است ولی بسیاری از مصادیق آن مانند حق مالکیت، منع تجسّس، حق برخورداری از اصل برائت، حق غیرقابل تعرض بودن حقوق وابسته به شخصیت با تأکید بر نهی از سوء ظن، اشاعة فحشاء، سَبّ، هجو، قذف، نمیمه، و غیبت به طور صریح مورد حمایت قرار گرفته است. آیات (27 و 28) سورة نور نیز صریحاً یکی از عمده­ترین مصادیق حریم خصوصی یعنی مصونیت مسکن را به رسمیت شناخته است.

در این رساله پس از بررسی مفاد واژه­های کلیدی و مبانی فقهی و حقوقی حریم خصوصی شامل آزادی، امنیت و کرامت انسانی، به بحث از حمایتهای شرعی و قانونی از مصادیق و حوزه­های حریم خصوصی در برابر تعدی پرداخته­ایم، همچنین بیان کرده­ایم که از منظر فقهی و حقوقی برای اشخاص متعدی چه مجازاتهایی در نظر گرفته شده است. البته برخی از مصادیق تعدی مانند سوء ظن، نمیمه و غیبت منحصراً دارای مجازات اخروی هستند با آنکه از نظر تعدی به حریم حیثیتی، گناه بزرگی به شمار می­آیند.

بطور کلی از نظر شرع، وارد شدن به حریم خصوصی افراد، مصداق بارز ظلم و حرام است. قرآن کریم نیز در آیات (104) و (190) سورة بقره و (87) سورة مائده، دفاع در برابر متجاوز را واجب می­داند. از این رو بخشی از مباحث پایان نامه را به بیان راهکارهای شرعی و قانونی برای برخورد با فرد متعدی اختصاص داده­ایم.

واژ­گان کلیدی: احکام، تعدی، حریم خصوصی، مجازات.

 

فهرست مطالب

فصل اول: کلیات… 1

مقدمه. 2

1- تعریف و تبیین مسأله: 3

2- سؤالات تحقیق: 4

3- سابقه و پیشینه تحقیق: 4

4- ضرورت انجام پژوهش: 4

5- فرضیه‌های تحقیق: 5

6- هدف‌ها و كاربردهای انجام این تحقیق: 5

7- بیان روش تحقیق و چارچوب پژوهش: 6

كلیات… 7

مبحث اول: مفاهیم. 7

گفتار اول: حكم. 7

معنای لغوی: 7

معنای اصطلاحی: 7

تعریف لغوی حكم: 8

تعریف اصطلاحی حكم: 8

گفتار دوم: تعدی.. 10

معنای لغوی: 10

تعریف اصطلاحی: 10

گفتار سوم: حریم. 12

معنای لغوی حریم: 12

تعریف اصطلاحی حریم: 13

گفتار چهارم: حریم خصوصی.. 14

گفتار پنجم: شخص حقیقی.. 15

گفتار ششم: اذن. 16

معنای اصطلاحی اذن. 17

تفاوت اذن و رضایت: 18

تفاوت اذن و اجازه: 19

گفتار هفتم: حق.. 19

معنای لغوی: 19

تعریف اصطلاحی حق: 20

مبحث دوم: مبانی.. 22

گفتار اول: آزادی.. 22

الف) مفهوم آزادی: 22

ب) آزادی در اسلام: 23

تعریف و مفهوم آزادی تن: 24

ج) حمایت از آزادی در اسناد بین المللی: 25

د) حمایت از آزادی در قانون اساسی: 26

حدود آزادی تن: 27

گفتار دوم:  امنیت… 27

الف) مفهوم امنیت: 29

ب) امنیت در اسلام: 29

ج) امنیت در قانون اساسی: 31

1- امنیت حیثیت: 31

2- امنیت جان: 31

3- امنیت مال: 32

4- امنیت مسكن: 33

د) امنیت و اصول قضایی: 35

گفتار سوم:  شأن و كرامت انسانی.. 36

الف) انواع كرامات الهی: 37

1- خلقت انسان: 37

2- داشتن روحی خدایی: 37

3- مسخّر قرار دادن موجودات دیگر برای انسان: 38

 

4- فراهم كردن اسباب هدایت انسان: 38

5- برتری دادن انسان بر سایر مخلوقات… 38

ب) كرامت انسانی در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و پیامدهای آن: 39

ج) كرامت انسانی در اسناد بین المللی: 40

فصل دوم: حوزه­های حریم خصوصی و حمایتهای شرعی و قانونی از حریم خصوصی در برابر تعدّی.. 42

مبحث اوّل: حوزه‌های حریم خصوصی.. 43

گفتار اوّل: حریم منزل و خلوت افراد: 43

الف) مبانی فقهی و شرعی حرمت مسكن افراد: 43

1- آیات… 44

2- روایات: 46

3- قاعدة فقهی لاضرر: 49

ب) حمایت از مسكن در قوانین ایران. 50

1) قانون اساسی: 50

2) قانون مجازات اسلامی: 50

3) قانون آئین دادرسی كیفری: 51

ج) حمایت از مسكن در اسناد بین المللی و فرمان هشت‌ماده‌ای امام خمینی: 52

1) میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی: 52

2) اعلامیه جهانی حقوق بشر. 52

3) حمایت از مسکن در فرمان هشت‌ماده‌ای امام خمینی.. 52

گفتار دوّم: حریم خصوصی اموال. 53

الف) تعریف مال: 53

1) تعریف مال در اصطلاح فقهی و حقوقی: 54

ب) حرمت مال در آیات قرآن: 56

خلاصة بحث‌ها: 59

ج) حرمت مال در روایات: 61

1- قاعدة فقهی تسلیط: 63

2- قاعدة فقهی احترام مال مسلمان: 64

د) حمایت از مال در قوانین ایران. 64

1- قانون مدنی: 65

2- قانون اساسی: 65

ه‍‌) حمایت از مال در اعلامیه جهانی حقوق بشر. 65

و‍‌) حمایت از مال در فرمان هشت ماده ای امام خمینی(ره) 65

 

گفتار سوّم: حریم و امنیت جان: 66

الف) آیات… 66

ب) حمایت از جان در قوانین ایران و اسناد بین المللی: 66

1- قانون اساسی: 66

2- اعلامیه جهانی حقوق بشر: 67

3- میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی: 67

4- قانون مسئولیت مدنی: 67

گفتار چهارم: حمایت از حریم حیثیتی اشخاص….. 68

الف: ممنوعیت تجسّس و تحسّس و تفتیش: 68

1- آیات: 68

2- روایات: 69

ب) مموعیت سوء ظن: 71

1) آیات… 71

2) روایات: 71

ج) ممنوعیت نمیمه و غیبت: 74

1- آیات: 74

 

2- روایات: 74

د) ممنوعیت اشاعة فحشا و هتك ستر: 75

1- روایات: 76

ه‍‌) ممنوعیت سَبّ و هجو و قذف: 77

1- معنای لغوی سَبّ: 77

2- معنای فقهی سبّ: 78

3- معنای لغوی هجو: 78

4- معنای فقهی هجو: 79

5- مستندات فقهی سَبّ: 80

1-5) آیات: 80

2-5) روایات: 81

3-5) اجماع: 82

4-5) عقل: 82

6- مستندات فقهی هجو: 82

1-6) آیات: 82

2-6) روایات: 83

3-6) اجماع: 84

4-6) عقل: 84

گفتار پنجم: مصونیت مكاتبات، مخابرات و ارتباطات خصوصی افراد: 84

الف) حمایت از مكاتبات افراد در روایات: 84

ب) حمایت از مكاتبات و مراسلات افراد در قوانین ایران: 85

1) قانون اساسی: 85

2) قانون مجازات اسلامی: 86

3- قانون آئین دادرسی كیفری: 87

4- قانون تأسیس شركت مخابرات ایران: 87

ج) حمایت از مكاتبات و ارتباطات افراد در مقررات بین المللی و فرمان هشت‌ماده‌ای امام خمینی: 88

1) میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی: 88

2) اعلامیه جهانی حقوق بشر: 88

3) فرمان هشت‌ماده‌ای امام خمینی: 88

گفتار ششم: مصونیت اندیشه و بیان. 89

الف) اهمیت تعقل، اندیشه و خردورزی در كتاب و سنت: 89

ب) تقابل بین رعایت حریم خصوصی و آزادی بیان: 91

1- آزادی بیان در قرآن: 91

دامنه وُسعت اِعمال حق آزادی بیان: 92

2- مرزها و محدوده‌های آزادی بیان: 92

1-2) مخالفت با اسلام: 93

2-2) مخالفت با مصالح مسلمین و جامعه اسلامی: 93

3-2) نشر و تبلیغ ادیان غیر اسلامی و افكار و عقاید ضالّه: 94

4-2) مخالفت با اخلاق و عفت عمومی: 94

گفتار هفتم: مصون بودن شغل افراد از تعرض….. 95

الف) محدوده‌های آزادی شغل: 96

ب) حمایت از شغل افراد در قانون اساسی: 98

گفتار هشتم: نقض حریم خصوصی بوسیلة تكنولوژی و ابزار جدید. 98

مبحث دوّم: استثنائات وارد شدن به حریم خصوصی افراد 101

گفتار اوّل: استثنائات وارد بر اصل مصونیت مسكن.. 101

گفتار دوّم: تحقیق و تفحّص در امر ازدواج.. 102

دلیل جواز: 102

گفتار سوّم: تفحّص و مراقبت از كودك، نوجوان و جوان. 103

دلیل جواز: 103

گفتار چهارم: تفحّص از احوال محرومان جامعه: 104

دلیل جواز: 104

گفتار پنجم: نقیب و عریف…. 105

گفتار ششّم: نظارت بر اعمال كارگزاران. 106

دلیل جواز نظارت در اعمال كارگزاران: 107

الف) قدرت عامل فساد و انحراف: 107

ب) امر به معروف و نهی از منكر: 107

فصل سوم: حکم تعدی و راهکارهای فقهی و حقوقی برای برخورد با فرد متعدی.. 109

مبحث اوّل: حكم تعدّی به حریم خصوصی اشخاص…. 110

گفتار اوّل: دلیل حرمت… 110

الف) دلیل عام: 110

1) دلیل عقلی: 110

1-1) ظلم بودن ورود به حریم خصوصی افراد. 110

2-1) اصل عدم ولایت: 111

ب) دلیل خاص (دلیل نقلی): 114

1- ظلم بودن ورود به حریم خصوصی افراد از نظر شرع: 114

2- حرمت مؤمن در قرآن و سنّت: 114

گفتار دوّم: دفاع در مقابل تجاوز به حریم خصوصی افراد. 117

الف) معنای لغوی دفاع مشروع: 117

ب) تعریف اصطلاحی دفاع مشروع: 115

ج) دفاع مشروع در اسلام: 118

د) بحث در وجوب دفاع مشروع و فرق آن با اقسام دفاع: 121

ه‍‌) موضوع دفاع مشروع در فقه اسلامی: 124

و) گسترة قلمرو دفاع مشروع: 124

1- دفاع فردی (دفاع از نفس): 124

1-1. آیات: 125

1-1-1. آیه اعتداء: 125

2-1-1. مفردات آیه اعتداء: 125

3-1-1. تفسیر عمومی آیه‌ی اعتداء: 128

4-1-1. تفسیر اختصاصی آیه اعتداء: 129

1-1-2. آیة معاقبه: 131

1-1-3. آیة جزا سیّئه: 132

2-1-3. مفردات آیه: 133

3-1-3. تفسیر عمومی آیه: 134

4-1-3. تفسیر اختصاصی: 135

1-2) روایات.. 136

1-1-2. روایات مربوط به دفاع از نفس: 136

2-1-2. روایات مربوط به دفاع از مال: 137

3-1-2. روایات مربوط به دفاع از عرض: 138

4-1-2. روایات در باب دفاع از مسكن: 139

دفاع از غیر: 140

1-2. دفاع از نفس غیر: 140

2-2. دفاع از مال غیر: 141

1-3. عقل: 141

1-4. اجماع: 142

1-3-1-2. دفاع از عرض و ناموس و مال در قانون مجازات اسلامی: 142

2- دفاع اجتماعی اسلام: 142

1-2. معنای لغوی معروف و منكر: 143

2-2. مراتب و مراحل امر به معروف و نهی از منكر: 144

1-2-2. مراتب تذكاری.. 144

1-1-2-2. انكار قلبی: 145

2-1-2-2. انكار زبانی: 145

2-2-2. مرتبة عملی (انكار به ید) 145

3) دفاع از كیان اسلام: 146

گفتار سوّم: تعدّی به مال دیگران: 147

الف) ضمان مدنی: قاعدة ضمان ید. 147

1- مستندات قاعده: 148

1-1. بنای عقلاء: 148

2-1. سیره 148

3-1. حدیث علی الید: 148

4-1. بیان مفاد حدیث: 148

ب) قاعدة اتلاف: 149

6-1. موارد تطبیق قاعدة اتلاف: 150

ج) قاعدة تسلیط: 150

گفتار چهارم: فرق عرض و ناموس…. 151

الف) قتل در فراش به عنوان یكی از مصادیق دفاع از ناموس: 151

ب) فقه و قتل در فراش: 152

ج) روایات و قتل در فراش: 154

1- فلسفة حكم موضوع مادة 630 در فقه اسلامی: 156

1-1. تحریك و تهییج روحی (اختلاف در قوة اراده و در نتیجه مخدوش شدن عنصر معنوی جرم) 157

2- 1. اجرای حدّ الهی: 158

3- 1. دفاع مشروع: 159

گفتار پنجم: چرا دفاع در برابر قوای انتظامی، دفاع مشروع نیست؟. 161

الف) موضوع تجاوز: 161

ب) ضرورت اثبات دفاع مشروع: 162

ج) دلایل ضرورت اثبات دفاع مشروع: 162

د) طریق اثبات دفاع مشروع: 163

1- مستندات قانونی دفاع مشروع: 164

1-1. قانون اساسی: 164

2-1. قانون مجازات اسلامی: 165

3-1. مادة 92 قانون تعزیرات: 166

4-1.مادة 93 قانون تعزیرات: 166

5-1. قانون مدنی: 167

گفتار ششم:  ضمانت اجرای تعدی به حقوق حیثیتی اشخاص: 167

الف) معنای لغوی و اصطلاحی تعزیر: 168

1- نظریه مشروعیت تعزیر مالی در فقه امامیه: 169

2- تعریر مالی كیفر خصوصی نسبت به آلام و دردهای جسمی.. 170

3- تعزیر مالی كیفر خصوصی نسبت به لطمه زدن به عرض: 170

4- تعزیر مالی كیفر خصوصی نسبت به ایراد خسارت معنوی به وسیله سَبّ: 171

5- امكان تبدیل تعزیر به روش جبران مالی خسارت معنوی: 173

نتیجه‌گیری.. 175

پیشنهادها 177

فهرست منابع.. 180

الف) منابع عربی.. 181

ب) منابع فارسی.. 189

ج) مقالات… 193

د) پایان نامه ­ها 193