در نقاشی‌دیواری‌های دوره زندیه اغلب از نقوش گیاهی استفاده شده است. این نقش‌ها عمدتاً به پنج گروه ترنج‌، گل‌ و پرنده، گل و بوته، گلدانی، و نقوش اسلیمی و ختایی تقسیم می‌شوند. در این نقاشی‌ها معمولاً از طیف‌های رنگی نخودی، آبی لاجورد، قرمز شنگرف، طلایی و سبز سیلویی استفاده شده است. ظاهراً نقاشان این آثار به دو شیوه مختلف از نقوش گیاهی بهره برده‌اند: شیوه اول با نگرشی منتزع و مبالغه‌آمیز، که می‌تواند متکی بر سنن نقاشی کهن ایرانی باشد؛ و شیوه دوم با دیدی طبیعت‌گرایانه، که متأثر از نقاشی غربی بوده است. با این همه ظرافت طراحی، تعادل و تناسب بصری در این آثار بسیار چشمگیر است.

واژگان کلیدی: تزئینات معماری، نقاشی دیواری، دوره زندیه،  شیراز

فهرست مطالب

فصل 1. کلیات… 1

1-1. طرح تحقیق… 2

1-1-1. مقدمه و طرح مساله. 2

1-1-2. سوال‌های تحقیق.. 3

1-1-3. هدف تحقیق.. 3

1-1-4. اهمیت و ضرورت تحقیق.. 3

1-1-5. نوع و روش تحقیق.. 4

1-1-6. روش و ابزار گردآوری اطلاعات.. 4

1-1-7. جامعه آماری، تعداد نمونه و روش نمونه‌گیری.. 4

1-1-8. روش تجزیه و تحلیل اطلاعات.. 4

1-1-9. طرح کلی نگارش… 5

1-1-10. شرح واژه‌ها، اصطلاحات و اختصارات.. 6

1-2. پیشینه تحقیق… 9

1-3. روش‌شناسی… 14

فصل 2. تاریخ فرهنگی و معماری  دوره زندیه. 16

2-1. تاریخ فرهنگی دوره زندیه. 17

2-2. ویژگی‌های معماری دوره زندیه. 21

2-3. بناهای شاخص دوره زندیه در شیراز. 23

2-3-1. ارگ کریم‌خان.. 36

2-3-2. عمارت کلاه فرنگی.. 48

2-3-3. تکیه هفت‌تنان.. 53

فصل 3. ویژگی‌های فنی  نقاشی‌دیواری‌‌های دوره زندیه. 58

3-1. مواد و مصالح نقاشی‌دیواری… 59

3-1-1. رنگ… 59

3-1-2. بست… 66

3-1-3. قلمو. 66

3-2. فنون نقاشی‌دیواری… 69

3-3. تغییرات و تعمیرات نقاشی‌دیواری‌ها 72

3-4. موقعیت مکانی نقاشی‌دیواری‌ها 84

3-4-1. نقوش مقرنس‌های سقف… 88

3-4-2. نقوش عرق‌چین مقرنس‌های سقف… 91

3-4-3. نقوش تویزه‌ها 93

3-4-4. نقوش تاقچه‌های بالای دوال (رُف‌ها) 95

3-4-5. نقوش دوال‌ها 100

3-4-6. نقوش کتیبه‌های بالای تاقچه‌ها 102

3-4-7. نقوش فضای بین تاقچه‌ها 105

3-4-8. نقوش تاقچه‌های پایین.. 107

3-4-9. نقوش ازاره‌ها 108

فصل 4. نقش‌ و رنگ در نقاشی‌دیواری‌های دوره زندیه. 110

4-1. ویژگی کلی نقش‌ها 111

4-1-1. انواع نقش‌ها 115

4-1-1-1. ترنج.. 115

4-1-1-2. گل و بوته. 124

4-1-1-3. گل و پرنده 131

4-1-1-4. اسلیمی و ختایی.. 135

4-1-1-5. گلدانی.. 139

4-1-2. کیفیت بصری نقش‌ها 142

4-1-2-1. هماهنگی در نقش‌ها 142

4-1-2-2. تنوع نقش‌ها 142

4-1-2-3. تعادل نقش‌ها 145

4-1-2-4. تناسب نقش‌ها 152

4-1-2-5. حرکت و ریتم نقش‌ها 153

4-2. ویژگی کلی رنگ‌ها 155

4-2-1. انواع رنگ‌ها 155

4-2-2. تضاد و ترکیب رنگ‌ها 163

فصل 5. نتیجه‌. 167

فهرست منابع.. 176

1-1-1. مقدمه و طرح مساله

کریم‌خان زند (حک: 1165-1193ق) را می‌توان تنها پادشاه مقتدر دوره زندیه محسوب کرد و بنیان فرهنگی و هنری این دوره را  به ‌نوعی به او و حکومت او منسوب نمود. او ظاهرا سوادی نداشت اما به ادبیات و علم و هنر علاقه‌مند بود و دربارش محل اجتماع دانشمندان و هنرمندان زمان به‌شمار می‌رفت؛ همچنین پروژه‌های معماری و شهرسازی بسیاری را، خصوصا در شیراز، حمایت کرد که برخی از آنها مانند بازار و حمام وکیل عام‌المنفعه و برخی دیگر چون ارگ و  دیوان‌خانه  جزو بناهای حکومتی بودند. تزئینات این بناها شامل انواع آجرکاری، گچ‌بری،  کاشی‌کاری، حجاری به‌علاوه نقاشی‌دیواری است.

نقاشی‌دیواری هنری دیرینه است و از دوره انسان‌های غارنشین تا زمان حال مورد توجه و استفاده بوده است. سنت نقاشی روی دیوار کم و بیش در دوره زندیه نیز تداوم داشت و امروزه دیوارنگاره‌های تزئینی بر بخش شایان توجهی از آثار معماری موجود زندیه قابل مشاهده است. از آنجا که محل حکومت زندیان شیراز بود، بناهای قابل توجهی از آن دوره در شیراز وجود دارد که دارای تزئینات معماری از جمله نقاشی‌دیواری می‌باشند و در این پژوهش به مطالعه، نقد و بررسی آنها پرداخته شده است.

نهضت فرهنگی و هنری دوره زندیه، پیرو تحولات تاریخی و سیاسی قرن دوازدهم هجری، می‌تواند جریانی کوتاه و گذرا مابین دوره صفوی و قاجار محسوب ‌شود. همین‌طور چون این جریان به‌طور طبیعی متاًثر از صفویه و موثر بر قاجاریه بوده است، می‌توان آن را به‌نوعی حلقۀ واسط و رشته اتصال میان آنها تصور کرد. اما حقیقت آن است که بنیه فرهنگی و هنری زندیه بیش از حیات کوتاه سیاسی خود اثر بخش بوده، تا آنجا که مسبب آغاز جریانی موسوم به «مکتب زند و قاجار» گردیده است.

قطعاً نسبت شکوفایی و اثربخشی رشته‌های هنری دوره زندیه در این جریان از یکدیگر متفاوت بوده است. مسئله این تحقیق نیز بر همین مبنا و بر محور شناخت ماهیت نقاشی‌دیواری در آثار معماری زندیه مطرح می‌شود و با فرض سابقۀ نقاشی‌دیواری زندیه در سنت دیوارنگاری صفویه و اثر آن در نقاشی‌دیواری قاجاریه، ویژگی‌های این نوع از نقاشی، ضمن طبقه‌بندی آثار، سنجیده شده است.

1-1-2. سوال‌های تحقیق

مضامین موجود در نقاشی‌دیواری‌های دوره زندیه چیست و تنوع آن چگونه است؟
ویژگی‌های فنی و تجسمی نقاشی‌دیواری‌های‌ دوره زندیه چگونه است؟
1-1-3. هدف تحقیق

هدف از پژوهش حاضر در مرحله نخست طبقه‌بندی نقوش و طرح‌های نقاشی‌دیواری‌های دوره زندیه و بررسی آن‌ها از نظر کیفی، فنی، موضوعی است و در مرحله بعد شناخت و تعیین رابطه بصری و مفهومی میان این نقاشی‌ها در دوره زندیه خواهد بود.

1-1-4. اهمیت و ضرورت تحقیق

دوره زندیه از نظر تاریخی دوره‌ای کوتاه است بنابراین مطالعه راجع به هنرهای این دوره اغلب در سایه تاریخ هنر دوره قاجار و در واقع به عنوان زمینه‌های شکل‌گیری هنر این دوره دیده شده است. اهمیت و ضرورت تحقیق در شناخت عناصر تجسمی نقاشی‌دیواری‌های دوره زندیه از این جهت است که نقاشی‌دیواری‌ از جمله عناصر هنری و تزیینی مطرح در دوره زندیه است که به رغم وجود آثار متنوع از آن دوره، تحقیق جامع و کاملی بر روی آن انجام نشده است. با اختلاط عناصر تجسمی نقاشی‌دیواری دوره زندیه و سلسله تعمیرات و مرمت‌هایی که عموما در دوره قاجار و پس از آن بر روی این آثار انجام شده است و لطماتی که بر اصالت آثار دوره زندیه وارد آمده است، ضرورت شناسایی کمی و کیفی آثار نقاشی‌دیواری دوره زندیه بیش از پیش احساس می‌شود.

1-1-5. نوع و روش تحقیق

این پژوهش از نظر نتایج، پژوهشی بنیادی است و از لحاظ ماهیت و روش اجرا و شیوۀ نگرش توصیفی ـ تحلیلی است.

1-1-6. روش و ابزار گردآوری اطلاعات

 

اطلاعات این تحقیق به شیوۀ میدانی وکتابخانه‌ای گردآوری شده است و ابزار آن نیز فیش‌برداری، تصویربرداری، مشاهده، مصاحبه و گفتگو است.

1-1-7. جامعه آماری، تعداد نمونه و روش نمونه‌گیری

از آنجا که توجه پژوهش حاضر، معطوف به آثار نقاشی‌دیواری دوره زندیه است، از میان آثار نقاشی‌دیواری‌های موجود از دوره زندیه در شیراز، که زندی بودن آنها ثابت شده باشد، به روش نمونه‌گیری غیر احتمالی و طبقه‌بندی‌شده حداقل نمونه‌های لازم در میان آثار به جامانده از آن دوره در ارگ کریم‌خان، تکیه هفت‌تنان و عمارت کلاه‌فرنگی جهت تحلیل و بررسی و طبقه‌بندی آثار انتخاب خواهد شد.

1-1-8. روش تجزیه و تحلیل اطلاعات

در تحقیق حاضر از روش تجزیه و تحلیل کیفی اطلاعات استفاده شده است.

1-1-9. طرح کلی نگارش

فصل اول به کلیات پژوهش اختصاص داشته و سعی شده است ابتدا با ذکر مقدمه‌ای، مخاطب با حیطه کلی موضوع و مساله مورد بحث آشنا شود، بعد از آن سوال‌ها و هدف تحقیق بیان شده‌ است و اهمیت و ضرورت تحقیق به طور کامل شرح داده شده است. در گام بعد نوع تحقیق و روش انجام آن ذکر شده است. سپس روش‌ها و ابزاری که پژوهشگر برای جمع‌آوری مطالب از آنها بهره برده است، تعداد نمونه‌های مورد مطالعه قرار گرفته و روش نمونه‌گیری شرح داده شده است. بعد از آن شیوه و روش تجزیه و تحلیل اطلاعات جمع‌آوری شده بیان شده است و در نهایت برای ابهام‌زدایی و شفافیت بیشتر برخی واژه‌ها و اصطلاحات به کار رفته در پژوهش شرح داده شده‌اند. در بخش دوم این فصل با عنوان پیشینه تحقیق، کتاب‌ها و مقالات چاپ شده مرتبط با موضوع دسته‌بندی و معرفی شده‌اند و روشی که در این رساله جهت تقسیم­بندی و تجزیه و تحلیل نقوش مورد  استفاده قرار گرفته، شرح داده شده است.

فصل دوم این پژوهش در سه بخش به معرفی دوره زندیه، هم از نظر تاریخی و هم فرهنگی، معماری آن دوره و بناهای ساخته شده به دست کریم‌خان زند در شیراز پرداخته شده است و در بخش آخر به صورت اجمالی بناهای ارگ کریم‌خان، عمارت کلاه‌فرنگی و بقعه هفت‌تنان معرفی شده‌اند.

در فصل سوم به صورت خاص ویژگی‌های فنی نقاشی‌دیواری‌های دوره زندیه مورد توجه قرار گرفته‌اند. ابتدا به معرفی و توضیح مواد و مصالح نقاشی‌دیواری اعم از رنگ، بست و قلمو پرداخته شده است، سپس فنون اجرای نقاشی‌دیواری‌ها تشریح شده است، در بعد از آن تغییراتی که در طول سال‌ها در نقاشی‌دیواری‌ها بوجود آمده و تعمیراتی که در آنها ایجاد شده، نقل شده است و در بخش آخر محل قرارگیری نقاشی‌دیواری‌ها در فضای داخلی عمارت‌های مورد نظر شرح داده شده است.

در فصل چهارم طی دو بخش مجزا به طور خاص به نقش و رنگ در نقاشی‌دیواری‌های دوره زندیه پرداخته شده است. در بخش اول برای شناخت و مطالعه بهتر نقش‌های به کار رفته در نقاشی‌دیواری‌ها، جدول‌هایی تهیه شده است که بدین منظور ابتدا در تعدادی جدول اولیه انواع نقش‌های نقاشی‌دیواری‌ها شرح داده شد، سپس این تعاریف به صورت عبارت‌هایی ساده و مختصر بیان شدند. در قدم بعد به دسته‌بندی این عبارات پرداخته شد، به صورتی که از میان عبارات هم‌معنی یکی انتخاب شد و عبارات مشابه در یک مجموعه قرار گرفتند. با این کار انواع نقش‌ها تعیین شد و در دسته‌ های مجزا قرار گرفت. این نقش‌ها در 5 گروه ترنج، گل و پرنده، گل و بوته، اسلیمی و ختایی و گلدانی دسته‌بندی شدند. بعد از آن برای بررسی دقیق‌تر تمامی گروه‌ها، نقش‌ها بر اساس محل قرارگیری آنها در قسمت‌های مختلف از فضای داخلی هر بنا، که شامل مقرنس‌ها، عرق‌چین سقف، تویزه‌ها، رف‌ها، دوال‌ها، کتیبه‌های بالای تاقچه‌ها، فضای بین تاقچه‌ها و تاقچه‌های پایین می‌شوند، مورد مطالعه قرار گرفتند. پس از آن با تحلیل و بررسی هماهنگی، تنوع، تعادل، تناسب و ریتم و حرکت موجود در نقش‌ها به کیفیت بصری نقاشی‌دیواری‌های به جامانده در آثار معماری دوره زندیه پرداخته شده است. در قدم بعد ویژگی‌های کلی رنگ‌ها مد نظر قرار گرفته است. در این بخش ابتدا رنگ‌های استفاده شده، تنوع آنها و وسعتشان مورد مطالعه قرار می‌گیرد و در انتها به تحلیل و بررسی رنگ‌ها پرداخته شده و به تاثیرات بصری حاصل از قرارگیری این رنگ‌ها در کنار یکدیگر توجه می‌شود.

در فصل نتیجه نیز به جمع بندی و استنتاج مطالب بیان شده در فصول مختلف پرداخته می‌شود.

1-1-10. شرح واژه‌ها، اصطلاحات و اختصارات

دیوارنگاری: فرآیند عمل کشیدن تصویر یا نوشتن خط بر روی دیوار را دیوارنگاری گویند، خواه با هدف آراستن و تزیین بنا و خواه به منزله رسانه‌ای توانمند، برای ابلاغ انواع پیام‌های سیاسی، مذهبی، فرهنگی و غیره به عموم مردم (موسوی‌لر و شمیلی، 1391: 54). این فرآیند، عملی است که «ترکیبی از نقش، نگار، نوشته و هر چیزی بدین کیفیت را در یک سامانه تجسمی در تعامل با محیط، معماری و مخاطب بر روی سطح دیوار، یا همانند دیوار، پدید می‌آورد» و محدود به مواد و شیوه خاصی نیست (علوی‌نژاد و دیگران، 1389: 10)، به گونه‌ای که می‌تواند انواع سبک‌ها و شیوه‌های اجرایی نقش‌اندازی بر دیوار را دربربگیرد، از سنگ‌نگاری در غارها گرفته تا برجسته‌سازی بر سنگ و نقش اندازی بر آجر و کاشی، تا نقاشی بر آهک و چوب، وحتی گچ و گچ‌بری و آینه‌کاری» (شریف‌زاده، 1381: 9-10).

دایره‌المعارف بریتانیا دیوارنگاری را نوعی از نقاشی برشمرده است که برای تزیینات روی دیوارها و سقف بنا به کار می‌رود و ویژگی عمده آن را ارتباط تنگاتنگ با معماری و ارتباط وسیع و همگانی برشمرده است. لغتنامه فرانسوی روبرت نیز بیان می‌کند که هرنوع نقاشی که مستقیم بر روی دیوار ترسیم شود و یا در جای دیگری کار گردد و سپس روی دیوار نصب شود نوعی دیوارنگاری است (کفشچیان‌مقدم، 1383: 69).  بنابراین تابلوهای نقاشی که بر دیوار نصب شده‌اند، به خصوص آن دسته از تابلوها که دقیقا به شکل طاقچه‌ها ساخته و در همان اندازه نقاشی شده‌اند، خود به عنوان شیوه‌ای از دیوارنگاری محسوب می‌شوند. با این تفاوت که این دیوارنگاره‌ها قابل حمل و بر بوم پارچه‌ای کار شده است (شریف‌زاده، 1381: 135). «عنصر دیوار در نقاشی‌دیواری عنصر اصلی و جدایی‌ناپذیر محسوب می‌شود که ممکن است نقش حائل یا محدود کننده فضاها و یا حامل بار سقف و مانند آن را داشته باشد و نقاشی‌دیواری می‌تواند یا به طور مستقیم بر آن انجام شود، یا بر بستری دیگر انجام شده، بر دیوار مورد نظر نصب شود» (موسوی‌لر و شمیلی، 1391: 55).

نقاشی‌دیواری: بخشی از دیوارنگاری است که عموما ایجاد نقش بر روی گچ یا آهک را شامل می‌شود (شریف‌زاده، 1381: 9-10)، بنابراین غالب ویژگی‌هایی که برای