تحقیق حاضر به منظور بررسی عوامل فرهنگی، اجتماعی، حقوقی موثر بر میزان مهریه بوده و برای تعیین عوامل موثر بر آن از پایه­های تئوریکی نظریه­های ساخت­گرایی، کارکردگرایی،کنش متقابل نمادین، مبادله، گزینش معقولانه، نظریه جامعه توده­وار و قدرت رسانه و دیدگاه­های نظری دینداری استفاده شد. بر این مبنا با استفاده از روش پیمایشی به شکل نمونه­گیری تصادفی خوشه­ای از 384 نفر از زنان و مردان متاهل 18 تا 35 سال شهر قم پرسشگری به عمل آمد. نتیجه حاصل از این پژوهش نشان داده است که در بین دختران، همراه با افزایش سطح تحصیلات، میزان مهریه نیز بیشتر می­شود. با توجه به نتایج، میزان مهریه در بین قومیت افراد متفاوت است. همچنین بین دیدگاه خانواده افراد ، نقش گروه­های مرجع، نقش رسانه جمعی، احساس امنیت، طیف ترس از آینده، چشم و همچشمی، همرنگی با جماعت، آگاهی حقوقی، کیفیت دینی، نسبت خویشاوندی و بین محل سکونت در تعیین مقدار مهریه رابطه معنی­داری وجود دارد. اما در میان افراد با تجربه طلاق و افراد بومی و غیر بومی و بین سن افراد در هنگام ازدواج و تعیین مقدار مهریه رابطه وجود ندارد. واژگان کلیدی مهریه، گروه مرجع، رسانه جمعی، احساس امنیت، ترس از آینده، اجبار اجتماعی، چشم و همچشمی، همرنگی با جماعت، آگاهی حقوقی، کیفیت دینی فهرست مطالب چکیده 5 واژگان کلیدی.. 5 فصل اول:کلیات پژوهش.. 17 1-1: مقدمه. 18 2-1: بیان مساله و تعریف موضوع. 20 3-1: اهداف تحقیق. 24 1-3-1: هدف اصلی.. …………25 2-3-1: اهداف فرعی.. .25 4-1: اهمیت و ضرورت پژوهش… 26 5-1: سوالات تحقیق: 30 فصل دوم: مبانی نظری پژوهش… 32 1-2: پیشینه تحقیق. 33 2-2: مبانی نظری پژوهش… 39 1-2-2: مقدمه. 39 2-2-2: تعریف مهریه. 42 3-2-2: تاریخچه مهریه. 44 4-2-2: مهریه در اسلام. 49 5-1-2: مهریه حضرت زهرا سلام الله علیها 53 6-2-2: فلسفه وجوب مهر. 55 7-2-2: آثار و کارکردهای اجتماعی مهریه. 60 8-2-2: کارکردهای منفی افزایش مهریه. 63 9-2-2: مهریه در ایران. 66 10-2-2: مهریه در کشورهای دیگر. 67 11-2-2: اقسام مهر. 72 12-2-2: مواد قانون مدنی در ارتباط با مهریه. 74 13-2-2: ماهیت مهر و رابطه آن با عقد نکاح. 78 14-2-2: علل افزایش میزان مهریه در عصر حاضر. 79 15-2-2: محاکم خانواده در ایران. 83 3-2: نظریه های مرتبط با موضوع. 85 1-3-2: نظریه ساختگرایی.. 89 2-3-2: نظریه کارکردگرایی.. 97 3-3-2: نظریه کنش متقابل نمادین. 104 4-3-2: نظریه مبادله. 107 5-3-2: نظریه گزینش معقولانه. 114 6-3-2: نظریه جامعه توده وار و قدرت رسانه‏ها 122 7-3-2: دیدگاههای نظری دینداری.. 131 4-2: چارچوب نظری تحقیق. 139 5-2: فرضیه­های تحقیق. 142 فصل سوم: روش شناسی پژوهش… 144 1-3: روش تحقیق. 145 2-3: جامعه آماری پژوهش… 146 3-3: حجم نمونه. 146 4-3: شیوه نمونه­گیری.. 149 5-3: تعریف نظری و عملیاتی متغیرها 150 6-3: سطوح سنجش متغیرها 160 7-3: ابزارها و فنون گردآوری داده­ها 162 8-3: اعتبار و روایی مفاهیم و ابزار پژوهش… 162 9-3: روش تجزیه و تحلیل داده­ها 164 10-3: ابزار پژوهش… 169 11-3: متغیرهای تحقیق. 169 12-3: محدوده زمانی تحقیق. 170 13-3: محدوده مکانی تحقیق. 171 14 –3: محدویت­های تحقیق. 171 فصل چهارم: یافته های پژوهش… 172 بخش اول: آمار توصیفی.. 173 1-1-4: جنسیت افراد مورد مطالعه. 173 2-1-4: توزیع فراوانی مربوط به تعداد مهریه افراد به سکه بهار آزادی.. 174 3-1-4: نگرش افراد به مهریه خود در مقایسه با مهریه­های زوج­های همسن. 175 4-1-4: سن افراد مورد بررسی.. 177 5-1-4: سن افراد مورد بررسی در هنگام ازدواج. 179 6-1-4: منطقه محل سکونت افراد مورد بررسی.. 180 7-1-4: میزان تحصیلات افراد مورد بررسی.. 181 8-1-4: شغل افراد مورد بررسی.. 182 9-1-4: میزان درآمد ماهیانه خانواده افراد مورد بررسی.. 183 10-1-4: استان محل تولد افراد مورد بررسی.. 184 11-1-4: قومیت افراد مورد بررسی.. 185 12-1-4: دین افراد مورد بررسی.. 186 13-1-4: نوع مسکن افراد مورد بررسی.. 187 14-1-4: تعداد فرزندان افراد مورد بررسی.. 188 15-1-4: نسبت خویشاوندی با همسر افراد مورد مطالعه. 189 16-1-4: بررسی طیف مربوط به تاثیر خانواده بر دیدگاه فرد در خصوص مهریه. 190 17-1-4: بررسی طیف مربوط به تاثیر گروههای مرجع بر دیدگاه فرد در خصوص مهریه. 191 18-1-4: بررسی طیف مربوط به تاثیر رسانه های جمعی بر دیدگاه فرد در خصوص مهریه. 192 19-1-4: بررسی طیف مربوط به تاثیر احساس امنیت بر دیدگاه فرد در خصوص مهریه. 193 20-1-4: بررسی طیف مربوط به تاثیر ترس از آینده بر دیدگاه فرد در خصوص مهریه. 195 21-1-4: بررسی طیف مربوط به تاثیر اجبار اجتماعی بر دیدگاه فرد در خصوص مهریه. 196 22-1-4: بررسی طیف مربوط به تاثیر چشم و هم­چشمی بر دیدگاه فرد در خصوص مهریه. 197 23-1-4: بررسی طیف مربوط به تاثیر همرنگی با جماعت بر دیدگاه فرد در خصوص مهریه. 198 24-1-4: بررسی طیف مربوط به تاثیر آگاهی حقوقی بر دیدگاه فرد در خصوص مهریه. 199 25-1-4: بررسی طیف مربوط به تاثیر کیفیت دینی بر دیدگاه فرد در خصوص مهریه. 204 بخش دوم: آمار استنباطی.. 213 1-2-4: طرح آزمایش فرضیه اول: بررسی رابطه میان سواد و مقدار مهریه. 213 2-2-4: طرح آزمایش فرضیه دوم: بررسی رابطه میان سن افراد در هنگام ازدواج و مقدار مهریه. 216 3-2-4: طرح آزمایش فرضیه سوم: بررسی رابطه میان قومیت افراد و مقدار مهریه. 219 4-2-4: طرح آزمایش فرضیه چهارم: بررسی رابطه میان استان محل تولد افراد و مقدار مهریه. 222 5-2-4: طرح آزمایش فرضیه پنجم: بررسی رابطه میان تجربه طلاق افراد و مقدار مهریه. 226 6-2-4: طرح آزمایش فرضیه ششم: بررسی رابطه میان دیدگاه خانواده افراد و مقدار مهریه. 230 7-2-4: طرح آزمایش فرضیه هفتم: بررسی رابطه میان نقش گروه­های مرجع و مقدار مهریه. 233 8-2-4: طرح آزمایش فرضیه هشتم: بررسی رابطه میان نقش رسانه جمعی و مقدار مهریه. 236 9-2-4: طرح آزمایش فرضیه نهم: بررسی رابطه میان احساس امنیت و مقدار مهریه. 239 10-2-4: طرح آزمایش فرضیه دهم: بررسی رابطه میان نقش ترس از آینده و مقدار مهریه. 242 11-2-4: طرح آزمایش فرضیه یازدهم: بررسی رابطه میان اجبار اجتماعی و مقدار مهریه. 245 12-2-4: طرح آزمایش فرضیه دوازده: بررسی رابطه میان چشم و هم­چشمی و مقدار مهریه. 248 13-2-4: طرح آزمایش فرضیه سیزده: بررسی رابطه میان همرنگی با جماعت و مقدار مهریه. 251 14-2-4: طرح آزمایش فرضیه چهاردهم: بررسی رابطه میان نقش آگاهی حقوقی و مقدار مهریه. 254 15-2-4: طرح آزمایش فرضیه پانزدهم: بررسی رابطه میان نقش کیفیت دینی و مقدار مهریه. 257 16-2-4: طرح آزمایش فرضیه شانزدهم: بررسی رابطه میان نسبت خویشاوندی و مقدار مهریه. 260 17-2-4: طرح آزمایش فرضیه هفدهم: بررسی رابطه میان مناطق شهری و مقدار مهریه. 261 18-2-4: تحلیل رگرسیونی از متغیرها 263 فصل پنجم: خلاصه، نتیجه گیری و پیشنهادات… 268 1-5: خلاصه. 269 2-5: نتیجه­گیری.. 273 3-5: پیشنهادها 280 1-3-5: پیشنهادهای اجرایی.. 281 2-3-5: پیشنهادهای علمی و جامعه­شناختی.. 288 منابع. 290 ضمائم: 297 مقدمه شناختِ خانواده، درگیر شدن به امور مربوط به خانواده و بررسی ابعاد، شاخه‌ها و مسائل حولُ‌وحُوش خانواده، با وجود اینکه به‌عنوانِ اولین واحد اجتماعی شناخته می‌شود، ولی دارای پیچیدگی‌های فراوانی است. به‌طوری‌که شناختِ اهمیت، تأثیرها و کارکردهای آن، بسیار مورد توجه صاحب‌نظران مسائل اجتماعی، حقوقی، روانی و حتی اقتصادی است. بر این ‌اساس، همچنان‌که تعاریف متعددی از آن ارائه شده و به اهمیت آن در زمینه‌های مختلف فردی، اجتماعی و غیره تأکید شده، کارکردهای متفاوتی نیز برای آن لحاظ شده است، به‌طوری‌که بسیار ساده‌انگارانه خواهد بود که تنها یک یا دو کارکرد برای آن معرفی ‌شود. «آفرینش انسان، راز بقای آن را نیز با خود دارد. تمایل زن و مرد به آمیزش با هم، کشش طبیعی و غریزی است. آن همه قول و غزل که در وصف و ستایش عشق سروده‌اند و آن همه تلاش برای رسیدن به معشوق و فتنه‌ها و ستیزها که از این کانون برخاسته است، در واقع هیاهوی کاروان هستی برای این است که تولّد صورت پذیرد و نسل شاهکار آفرینش باقی بماند (کاتوزیان، 1387: 11)». به نوعی به فلسفة تشکیلِ خانواده، نیاز است؛ چون انسان موجودی اجتماعی است و برای آنكه بتواند، نیازهای خود را در قبالِ تداوم حیات، استمرار بخشد، به زندگی گروهی و ارتباط با سایر همنوعانِ خود نیازمند است. از جملة نیازمندی‏ها، نیازهای روحی و جسمانی است كه با ازدواج و تشكیل خانواده، برآورده می‏شود. برای ازدواج تعاریف همسو و متفاوتی شده است؛ بار حقوقی و بار مذهبی دو شاخه اصلی تعریف ازدواج در بین متخصصان است. ازدواج عبارت است از «پیوند بستنِ دینی و رسمی یك زن و مرد برای شروع زندگی مشترک(انوری و همکاران، 1381: 145)»؛ و همچنین «رابطه حقوقی است كه براى همیشه یا مدت معین به وسیله عقد مخصوص بین زن و مرد حاصل شده و به آن‌ها حق می‌‏دهد كه از یكدیگر تمتّع جنسی ببرند(معین، 1377: 216)»؛ و دیگر اینکه «ازدواج عملی است كه پیوند دو جنس مخالف را بر پایه روابط پایای جنسی موجب می‌‏شود، و آن مستلزمِ انعقادِ قراردادهای اجتماعی است كه مشروعیت روابط جسمانی را موجب می‌‏گردد؛ به بیان دیگر: در راه تحقق ازدواج باید شاهدِ تصویبِ جامعه نیز باشیم(ساروخانی، 1375: 23) ». «ازدواج از نظر اسلام، پیمانی مقدس است؛ پیمانی كه برقراری آن براساس مقررات، آداب و رسوم، تشریفات و سُنن و قوانین خاصی است. در سایة آن برای طرفین تعهدات و حقوقی پدید می‏آید كه تخلف آن موجبِ عقوبت و كیفر است(قائمی، 1375: 8)». خانواده نیز به تناسب ازدواج تعریف شده است؛ «خانواده[1] گروهی از اشخاص هستند که با پیوندهایِ خویشیِ مستقیم، به هم متصل می‌شوند، و اعضایِ بزرگسال آن، مسئوولیتِ نگهداری کودکان را برعهده دارند(گیدنز، 1387: 252)». در قانون مدنی، خانواده به دو معنیِ گسترده و خاص به‌کار رفته است: 1- خانواده به مفهوم گستردة خود «گروهی از اشخاص هستند که به‌دلیل ازدواج یا نسبت، با هم پیوند دارند. این گروه با نامِ ‌خانوادگیِ خاص از خانواده‌های دیگر جدا می‌شوند[2] و هر کدام از آنان با نام کوچک خود از سایر اعضای خاندان ممتاز می‌گردند. بدین ترتیب، خانواده به مجموعه‌ای از اشخاص گفته می‌شود که بر اثر نکاح یا قرابت با هم بستگی دارند. این مفهوم گسترده، یادگار دوران‌های گذشته است که پاره‌ای از آثار آن، هنوز هم در حقوق ما دیده می‌شود. چنان‌که «تقسیمِ ترکه» میان تمام اعضای خانواده (با رعایت تقدم)، داشتنِ نام خانوادگی مشترک و الزام به انفاق خویشان نسبی در خط مستقیم، از نشانه‌های بارز اثر تاریخی است. 2- خانواده به معنی خاص و محدودِ خود، شاملِ زن و شوهر و فرزندان آن‌ها است؛ گروهی که هدایت و حمایت آنان با پدر است و همبستگیِ میان اعضای آن، حقوق و تکالیفی به‌بار می‌آورد که در میان سایر خویشان، وجود ندارد. در ماده 1105 قانون مدنی، که ریاست خانواده را به شوهر اختصاص داده است، خانواده به همین معنیِ محدود به‌کار رفته است(کاتوزیان، 1387: 14). با توجه به تعریفِ خانواده، می‌توان به اهمیّت و نقش آن در جامعه پی برد؛ «در بین نهادهای مختلف اجتماع، کانون مقدسِ خانواده، به‌عنوان بهترین تجلی‌گاه فرهنگ حاکم بر سایر نهادها، محل ارضای نیازهای مختلف جسمانی، عقلانی و عاطفی شناخته شده است؛ به این دلیل که حفظ و سلامت روابط و روندِ اهداف آن، تأمین کنندة بهداشت روانی جامعه است. همه مذاهب به گونه‌های متفاوت، اهمیتِ خانواده و چگونگیِ تشکیل این کانون و رفتار و وظایفِ هر یک از اعضا را مشخص کرده‌اند. متخصصانِ علوم اجتماعی، مخصوصاً جامعه‌شناسان و روان‌شناسان نیز با اهداف مشخص در مطالعات خود با بکارگیری فنون علمی، به بررسی پدیده‌های مختلف مرتبط با این نهاد مقدس، اعم از مراحلِ متفاوت آن، مانند انتخاب همسر، مراسم ازدواج، کنش‌ها و واکنش‌های فردی اعضا، تأثیر فرهنگ اجتماعی و سنت‌ها بر ایفای نقش، وظایف و ارتباط متقابل فرد با سایر افراد، در نهایت خانواده و سایر نهادهای اجتماعی پرداخته‌اند(گزارش ملی جوانان، 1382: 1)». 2-1: بیان مساله و تعریف موضوع آسیب­های اجتماعی، ناهنجاری­ها، پرونده­های مرتبط با جرائم حقوقی و کیفری، امروز بیش از سال­های گذشته در معرض این پرسش قرار گرفته­اند که به راستی و برای چه، با این همه ازدحام و افزونی پرونده­های قضایی در کشورمان روبرو هستیم. موضوعی که در حال حاضر، بسیاری از جامعه­شناسان، جرم­شناسان و روانشناسان، درصددِ پاسخ به چرایی، دلایل اجتماعی، حقوقی و روانی بسیاری از این پدیده­هایی است که هر کدام به نوعی به بدنه اجتماعی لطمه می­زند. ورود سالانه 7 الی 8 میلیون پرونده کیفری و حقوقی به دستگاه قضایی کشور است که در مقایسه با جمعیت 70 میلیون نفری ایران، از میزان رایج در سایر کشورهای جهان، بیشتر به نظر می­رسد[3]. در کنار تمامی آسیب­ها و ناهنجاری­ها قابل وقوع در سطحِ جامعه، آسیب­های مرتبط با مسایل خانواده(طلاق، مهریه، حضانت فرزندان…)، از حساسیتِ بیشتری برخوردار است، چرا که، تهدیدِ نهاد خانواده، ضربه به هستی جامعه و ارکان اجتماعی را در پی دارد. به همین دلیل، از آن­جایی که فروپاشی خانواده، اضمحلال جامعه را نیز در پی دارد، حساسیت در این حوزه، بسیار بیشتر از سایر حوزه­های اجتماعی است. کاملا طبیعی است که انتخاب نوع مهریه و میزان و مقدار آن، ذهنِ دو خانواده­های عروس و داماد را در ابتدای تشکیل خانواده، معطوف به خود سازد. شاید این گفته، چندان بی­ربط نباشد که خانواده­ها در تعیین مهریه دچار سردگمی هستند و نمی­دانند بر چه مبنایی بایستی مهریه تعیین کنند. چرا که به واسطه در دست نداشتن مبنا برای تعیین مهریه، را­ه­هایی انتخاب می­­شود که بعضاً نتایج خوبی در پی ندارد. بهتر است این سردرگمی را در ارتباط با فرهنگ مورد بررسی قرار دهیم. چرا که تشکیل خانواده، در همه فرهنگ­ها و خرده فرهنگ­های جهانی، متفاوت و مختلف است، اما نکته مورد اشاره، به سبک ازدواج ایرانی و اسلامی اشاره دارد که مطابق با آیین ملی و مذهبی قبل از ثبت سند ازدواج، مهریه تعیین می­گردد. یکی از سنت‏های اجتماعی رایج در اسلام، پرداخت مهریه در پیوند ازدواج است؛ به عبارت دیگر از گذشته‏های بسیار دور تا امروز، رسم بر آن است که مرد هنگام ازدواج و بویژه زمانی که خواستگاری وی با پاسخ مثبت، همراه می‏شود، مبلغی را به عنوان مهریه برای زن در نظر می‏گیرد. اگرچه سنت پرداخت مهریه، همانند سایر سنت‏های اجتماعی، طی روزگار گذشته، تحولات و دگوگونی‏های زیادی را پشت سر گذاشته و با توجه به زمان و مکان، دچار تغییرات مختلفی شده است، اما اشتراک معانی فراوانی در چند و چون آن وجود دارد. روزگاری، مهریه در جایگاه بهای زن قرار داشت و در واقع همان وجه المعامله عقد نکاح تلقی می‏شد و نیز، در دوره‏ای خاص به عنوان هدیه‏ای از سوی مرد به پدر زن داده می‏شد و در دورانی هم این هدیه، به خود زن اختصاص می‏یافت. مهریه یکی از حقوق زنان است که طبق قانون و شرع از همان لحظه­ی عقد بین زن و مرد ایجاد می­شود، زن می­تواند آن را از شوهر خود بخواهد اما طبق روال رایج زن در هنگام وقوع طلاق می­تواند مهریه خود را دریافت دارد و با درخواست مهریه این نظر به اثبات می­رسد که او قصد طلاق دارد. این روزها بحث بر سر کم و زیادی مهریه­ها در همه محافل شنیده می­شود. در این میان عده­ای – در اکثر مواقع والدین دخترها- موافق مهریه زیاد و عده دیگر مخالف مهریه زیاد هستند. این بحث تا به آنجا پیش رفته که بحث زیاد و کم مهریه به محاکم قضایی نیز کشیده شده، اما هنوز در دفترخانه­های رسمی ازدواج مهریه­های چند صد و گاه چند هزار سکه­ای به صورت رسمی ثبت می­شود و به گفته مسولان قضایی تعداد زیادی از زندانیان کشور را نیز زندانیان مهریه تشکیل می­دهند که نتوانسته­اند مهریه زنان خود را پرداخت کنند[4]. برای روشن شدن بحث به این نكته هم باید اشاره كرد كه تقریباً هیچ زنی هنگام ازدواج توقع دریافت مهریه را از همسر خود مطرح نمی‌كند و اغلب زنانی هم كه با مهریه‌های بالا حاضر به ازدواج می‌شوند، به شكل شفاهی به همسران خود این قول را می‌دهند كه تنها در زمان طلاق یا در صورت بروز مشكل حاد در زندگی مهریه خود را مطالبه خواهند كرد.