چکیده: با توجه به اینكه رویكرد جهانی به سمت داروهای گیاهی و پرهیز از مصرف داروهای شیمیائی است، توجه بیش از پیش به گیاهان داروئی را ایجاب می‌نماید. شاید بتوان گفت که اولین قدم در راستای توسعه هر چه بیشتر سطح زیر کشت این گیاهان، توجه به شرایط بهینه رشد و نحوه کشت آنها ‌باشد. یكی از این گیاهان داروئی پرارزش، رزماری می‌باشد. در همین راستا و به منظور بررسی اثرات بستر کاشت و غلظت‌های مختلف هورمون ایندول بوتیریک اسید (IBA) بر ریشه‌زایی قلمه‌های رزماری، آزمایشی به صورت فاکتوریل در قالب طرح بلوک­های کامل تصادفی با سه تکرار در گلخانه زینتی پژوهشکده کشاورزی دانشگاه زابل در سال  1392 اجرا شد. تیمارهای بستر کاشت در سه سطح شامل: 100 درصد خاک مزرعه، 100 درصد ماسه بادی و 50 درصد خاک زراعی + 50 درصد ماسه بادی و هورمون اکسین در چهار غلظت، عدم مصرف (شاهد) 2، 4 و 6 میلی‌گرم در لیتر در نظر گرفته شد. نتایج نشان داد که بیشترین تعداد طول ریشه، وزن تر ریشه و برگ، سطح برگ وزن خشک ریشه و برگ در هر قلمه در هر سه مرحله نمونه برداری در بستر کاشت ماسه بادی و کمترین میزان آنها در بستر کاشت خاک مزرعه، به دست آمد. همچنین بین صفات مورد بررسی، تنها صفت تعداد ریشه، واکنش مثبت به کاربرد هورمون نشان داد. به طوری که با افزایش غلظت هورمون IBA، تعداد ریشه در هر قلمه نیز به طور خطی افزایش یافت و بیشترین تعداد ریشه در غلظت 6 میلی‌گرم در لیتر هورمون و کمترین آن در تیمار شاهد به دست آمد. به طور کلی نتایج این آزمایش نشان داد که بیشترین ریشه‌زایی در قلمه‌های رزماری در شرایط بستر کاشت ماسه بادی و کاربرد غلظت 6 میلی‌گرم در لیتر هورمون  IBAبه دست می‌آید. نتایج همبستگی بین صفات مورد بررسی  نیز حاکی از این امر می‌باشد که با افزایش تعداد ریشه در هر قلمه به موجب انتخاب بستر کاشت مناسب و یا کاربرد غلظت مناسب هورمون ایندول بوتیریک اسید (IBA)، افزایش وزن ریشه و متعاقب با آن افزایش سطح و وزن برگ را در پی خواهد داشت. با توجه به نتایج به نظر می‌رسد که افزایش در ریشه‌زایی قلمه‌های رزماری در شرایط بهینه رشد، در نهایت می‌تواند رشد و توسعه هر چه بیشتر این گیاه دارویی حائز اهمیت را از طریق قلمه‌گیری به همراه داشته باشد.     کلمات کلیدی: داروهای گیاهی، داروهای شیمیائی، رزماری، هورمون اکسین فهرست مطالب    

فهرست شکل ها

فهرست جدول ها

با توجه به اینكه رویكرد جهانی به سمت داروهای گیاهی و پرهیز از مصرف داروهای شیمیائی است، توجه بیش از پیش به گیاهان داروئی را ایجاب می نماید. یكی از عمده ترین مشكلات در این زمینه محدود بودن گیاهان موجود در طبیعت است كه باید به دقت مورد بررسی قرار گیرد تا با برداشت بی رویه شاهد انقراض آنها نباشیم و با كشت و اهلی نمودن آنها جوابگوی نیاز روزافزون جامعه به این گیاهان باشیم. اولین قدم در این راه شناسائی و آشنائی با نحوه كشت و شرایط بهینه پرورش این گیاهان است. یكی از گیاهان داروئی پرارزش رزماری یا اكلیل كوهی یا رومارن است. این گیاه بومی ایران نیست، ولی در چند سال اخیر گسترش چشمگیری در اكثر نقاط ایران داشته و در هر پارك و فضای سبزی می­توان آنرا دید. رزماری (اکلیل کوهی، اکلیل الجبل) با نام علمی Rosmarinums officinalis L. از خانواده نعناع (Lamiaceae) می‌باشد.  Rosmarinus نام لاتین آن از کلمه ros به معنی شبنم و marinus به معنی دریا گرفته شده است. این جنس دارای گونه‌های درختچه‌ای، برگ‌های باریک دارد. عمدتا پراکنش آن در جنوب و شمال آفریقاست (دوازده‌امامی و مجنون‌حسینی، 1387). رزماری گیاهی درختچه‌ای، با شاخه‌های متعدد و چوبی است. برگ‌های آن بسیار باریک با سطح بالایی سبز و سطح زیرین خاکستری، گل‌ها به رنگ آبی روشن، که در دو موقع از سال یعنی ابتدا و انتهای فصل رویش ظاهر می‌شوند (در شرایط نیمه سرد، به مدت 5/1 تا 2 ماه در نیمه دوم اسفند و اواخر تابستان به مدت 5/1 تا 2 ماه). بذرهای کوچک و سیاه رنگ، به مقدار زیادی در سال‌های چهارم به بعد در غلاف‌های حاصل از گل‌ها تشکیل می‌شوند (دوازده‌امامی و مجنون‌حسینی، 1387). ارتفاع آن به50 تا 100 سانتی­متر می رسد. ساقه­ها چوبی، برگها سبز دایمی، متقابل با کناره­های باریک و دراز، نوك تیز و نسبتاً خشن هستند (حسین زاده و همکاران، 1385). بیشترین مواد مؤثر در هنگام گل‌دهی و از سرشاخه‌های جوان رزماری استحصال می‌شود. این اندام دارای اسانس، تانن، فلاونوئید (آپی‌جنین[1] و دیوسمین[2])، اسید رزمارینیک[3]، رزماریسین[4] و دی‌ترپن پیکروسالوین[5] است. اسانس دارای بورنئول[6]، کامفن[7]، کامفور[8] و سینئول[9] است (دوازده‌امامی و مجنون‌حسینی، 1387). گیاه رزماری ضد عفونی کننده و معرّق است. به عنوان مدرّ، مقوی معده و صفرا آور نیز معرفی شده است. از نظر تولید عسل بسیار مهم است و در معطر کردن مواد غذایی، مانند پیتزا و خوراک مرغ و در فرآورده‌های زیبایی و ادکلن استفاده می‌شود. گاهی اکسیر جوانی نامیده می‌شود و تأثیر آن روی مردها بیشتر است (دوازده‌امامی و مجنون‌حسینی، 1387). تحمل خوبی به کم‌آبی و کم و بیش به شوری دارد. همچنین به بسیاری از آفت‌ها و بیماری‌ها و به تشعشع زیاد خورشید مقاوم است، بنابراین در حاشیه سنگ فرش و آسفالت می‌توان این گیاه را به خوبی کشت کرد. رزماری به آلودگی هوا تحمل خوبی نشان می‌دهد، ولی آب ایستادگی پای بوته را تحمل نمی‌کند. از نظر سازگاری مشابه اسطوخدوس بوده، اما تحمل به شوری آن بیشتر از اسطوخدوس است. رزماری در زیبا سازی فضای سبز کاربرد دارد. این گیاه بسیار هرس پذیر است و به فرم‌های دلخواه (توپیاری[10]) قابل شکل‌دهی است. این گیاه از راه بذر، قلمه و خوابانیدن هوایی قابل تکثیر است. قلمه‌های تهیه شده از ساقه‌های سال دوم، یا سوم (یا حتی قلمه‌های بسیار قطور)، در گلخانة سرد نگهداری و به راحتی ریشه‌دار می‌شوند. قلمه‌های تهیه شده از ساقه‌های سال دوم و سوم سریع‌تر ریشه‌دار شده و شروع به رشد می‌کنند، اما قلمه‌های قطور پس از ریشه‌دار شدن و شروع رشد، شاخه‌های گوناگونی تولید می کنند و بسیار پر پشت می‌شوند. در روش تکثیر مستقیم رزماری، با کاشت قلمة ساقه در زمین اصلی درصد تلفات آنها به طور معمول زیادتر از کاشت قلمه در خزانه است (دوازده‌امامی و مجنون‌حسینی، 1387). برداشت اندام هوایی رزماری از سال دوم یا سوم امکان پذیر است. چنانچه برداشت در سال چهارم و یا پنجم صورت گیرد، به علت چوبی شدن ساقه‌ها از کیفیت محصول کاسته می‌شود. گل و برگ رزماری هر دو معطر بوده و مورد استفاده قرار می‌گیرند. برداشت آن در تابستان انجام شده و محصول در سایه خشک می‌شود. برای برداشت رزماری و اسطوخدوس در هر هکتار به 35 تا 40 کارگر نیاز است (دوازده‌امامی و مجنون‌حسینی، 1387). در سطح جهان، 2 گونه رزماری و واریته‌ها یا کولتیوارهای گوناگونی برای آن گزارش شده است که از نظر رنگ گل، ساقه، بنیه و تحمل شرایط محیطی متفاوتند، مانند کولتیوارهای Arp، blue، Roseus، Pinkie، Tuscan، Severnsea، و واریتة albiflorus (بون، 1995). این گیاه بومی ایران نیست و در مناطق مدیترانه‌ای می‌روید (مظفریان، 1382).