1-4-1. سوال اصلی… 5

1-4-2. سوالات فرعی… 5

1-5. فرضیه‌های تحقیق. 5

1-6. روش تحقیق. 6

1-6-1. نوع روش تحقیق… 6

1-6-2. روش گرد آوری اطلاعات…. 6

1-6-3. ابزار گردآوری اطلاعات…. 6

1-6-4.روش تجزیه و تحلیل اطلاعات…. 6

1-7. مشکلات و محدودیت‌های تحقیق. 6

1-8. ساختار و سازمان دهی تحقیق. 6

1-9. پیشینه‌ی موضوع تحقیق. 7

2- فصل دوّم: ابتلاء، شناخت و مبانی آن. 8

2-1. تعریف ابتلاء 9

2-1-1.  معنای لغوی ابتلاء. 9

2-1-2. واژه‌های مرتبط با ابتلاء. 12

2-1-2-1. فتنه. 12

2-1-2-2. امتحان.. 13

2-1-2-3. تمحیص…… 14

2-1-2-4. تمییز.. 16

2-1-3. معنای اصطلاحی ابتلاء. 17

2-2.  ارکان ابتلاء 18

2-2-1. امتحان گیرنده. 18

2-2-2. آزمایش شوندگان.. 19

2-2-2-1. طاقت و توان.. 19

2-2-2-2. اختیار. 19

2-2-2-3. داشتن ابزار شناخت…. 20

2-3. مبانی ابتلاء 20

2-3-1. خداشناسی… 20

2-3-1-1. مالکیت…. 21

2-3-1-2. ربوبیت…. 21

2-3-1-3. شرآفرینی… 24

2-3-2. معاد شناسی… 27

2-3-3. انسان شناسی… 29

2-4.  شرایط و زمینه‌های فزونی ابتلاء 33

2-5.  فلسفه و اهداف ابتلاء 38

2-5-1. اهداف اخلاقی… 38

2-5-1-1. ظهور انسانیت انسان.. 38

2-5-1-2. ظهور ملکات اخلاقی… 39

2-5-1-3. ظهور رفتار اخلاقی‌تر.. 40

2-5-1-4. تنبیه و تربیت…. 41

2-5-2. هدف اعتقادی… 42

2-5-2-1. اتمام حجت پروردگار. 42

2-6.  اسباب و ابزار ابتلاء 43

2-6-1. دینی و شرعی… 44

2-6-1-1. تکالیف عمومی… 44

2-6-1-2. تکالیف ویژه. 50

2-6-2. طبیعی و انسانی… 52

2-6-2-1. نعمت‌ها و خوشی‌ها. 52

2-6-2-2. گرفتاری و سختی‌ها. 59

2-7. آفات ابتلا. 68

2-7-1. آفات ابتلاء به نعمت‌ها و خوشی‌ها. 68

2-7-1-1. عجب…. 68

2-7-1-2. دل بستن به نعمت…. 69

2-7-1-3. غفلت…. 70

2-7-2.آفات ابتلاء به سختی وناخوشی‌ها. 71

2-7-2-1. تحقیر.. 71

2-7-2-2. ناخوشنودی از خداوند.. 71

2-7-2-3. بی‌تابی و بی‌قراری… 72

2-7-2-4. ناامیدی… 72

2-7-2-5. حسد.. 73

2-7-2-6. غفلت…. 74

3- فصل سوّم: تزکیه اخلاقی، شناخت و مبانی آن. 76

3-1- تعریف تزکیه 77

3-1-1. معنای لغوی تزکیه 77

3-1-2.  واژه‌های مرتبط با تزکیه 78

3-1-2-1. تهذیب…. 78

3-1-2-2. زکات…. 78

3-1-2-3. جهاد اکبر.. 79

3-1-2-4. تطهیر.. 80

3-1-2-5. تقوا 80

3-1-3. معنای اصطلاحی. 80

 

3-1-3-1. تزکیه در قرآن.. 81

3-1-3-2. تزکیه در احادیث…. 82

3-1-3-3. تزکیه در عرفان.. 83

3-1-3-4. تزکیه در اخلاق… 84

3-2. مبانی تزکیه اخلاقی. 88

3-2-1. خداشناسی… 88

3-2-2. معاد شناسی… 90

3-2-3. انسان شناسی… 91

3-3. شرایط تزكیه 94

3-3-1. ارادى و اختیارى بودن.. 95

3-3-2. امكان «خودتزكیه گى». 97

3-3-3. عدم مغایرت تزکیه نفس با تکالیف فردی… 98

3-3-4. ایمان.. 98

3-4. اهداف وفلسفه تزکیه 99

3-4-1. لایق خلیفـه‌ی خدا بودن.. 99

3-4-2. حفظ امانت الهی… 100

3-4-3. تزکیه مقدم بر تعلیم و تربیت…. 101

3-4-4. تابش نور معرفت…. 101

3-4-5. آزادی و حکومت عقل… 102

3-4-6. تزکیه عامل رستگاری… 102

3-4-7. درک حقایق قرآن.. 102

3-4-8. جلب محبت خداوند.. 103

3-4-9. قرب به خدا 103

3-5. اسباب و ابزار تزکیه 105

3-5-1. دینی و شرعی… 105

3-5-1-1. توفیق الهی… 105

3-5-1-2. توبه. 106

3-5-1-3. تقوا 107

3-5-1-4. پیامبران و اولیای دین… 108

3-5-1-5. کتب آسمانی… 108

3-5-1-6. خوف خداوند.. 108

3-5-1-7. عبادات…. 109

3-5-1-8. رعایت احكام و قوانین شرعی… 110

3-5-2. طبیعی و انسانی… 112

3-5-2-1. ایمان و عمل صالح… 112

3-5-2-2. مراقبت…. 112

3-5-2-3. تخلیه، تحلیه، تجلیه. 113

3-5-2-4. ابتلائات و گرفتاری… 113

3-6. موانع تزکیه اخلاقی. 114

3-6-1. تداوم گناه. 115

3-6-2. تعلقات دنیایی… 115

3-6-3. پرخوری… 116

3-6-4. سخنان غیر ضروری… 117

3-6-5. ضعف اراده. 118

3-6-6. حبّ ذات…. 119

3-6-7. شیطان.. 119

3-6-8. كفر و نفاق… 120

3-6-9. عصیان و گناه. 120

4- فصل چهارم: رابطه ابتلاء و تزکیه اخلاقی. 121

4-1. تاثیر ابتلاء بر تزکیه اخلاقی. 122

4-1-1. گذر از نفس و رجوع به خدا 122

4-1-2. بیداری و یاد حق… 123

4-1-3. خودیابی و یافتن جایگاه خویش….. 124

4-1-4. شکوفا شدن استعداد عبودیت…. 125

4-1-5. تقویت روحیه آزادگی… 126

4-1-6. تنبیه و تکان دادن.. 127

4-1-7. از بین رفتن جهل و نادانی و بارور شدن عقل و اندیشه. 129

4-1-8. توحید در استعانت…. 131

4-1-9. خالی کردن دل از اعتماد و دلبستن به دنیا. 132

4-1-10. از بین رفتن سستی و به وجود آوردن عزم و اراده. 134

4-1-11. پاکی و دوری از گناه. 135

4-1-12. توبه و بازگشت به خدا 136

4-1-13. خالی کردن دل از حب به دنیا و شوق دیدار خداوند.. 138

4-1-14. از بین رفتن کینه‌ها. 139

4-1-15. افزایش یاد مرگ و کاهش طول امل… 139

4-1-16. ازبین رفتن عُجب و تکبر.. 141

4-1-17. شکسته شدن دیوارهای غفلت…. 143

4-1-18. شکوفایی فضایل اخلاقی… 144

4-1-19. اصلاح دین و ایمان.. 145

4-1-20. از بین رفتن بی‌تابی و جایگزینی صبر.. 146

4-1-21. انابه. 146

4-1-22. صعود به مقامات بالای معنوی… 146

4-1-23. اخلاص…… 149

4-1-24. رسیدن به مقام صدیقین… 149

4-1-25. یافتن جایگاه عبودیت…. 150

4-1-26. لقای پروردگار. 151

4-2. تاثیر تزکیه اخلاقی بر ابتلاء 154

4-2-1.آمادگی برای ابتلا و پرهیز از بی‌تابی… 154

4-2-2. ارتقای نورانیت دل و درک حضور خداوند.. 156

4-2-3. امید به گشایش و پرهیز از یأس و ناامیدی… 157

4-2-4. سپاس و ستایش در مقابل نزول بلاء. 159

4-2-5. صبر و بردباری… 161

4-2-6. واهمه و حساسیت نسبت به خطا و لغزش….. 164

4-2-7. پوشاندن بلاء از دید دیگران.. 165

4-2-8. توجه به نعمت‌ها. 166

4-2-9. پرهیز از اقدام نادرست…. 166

نتیجه 168

پیشنهاد 169

فهرست منابع. 170

چكیده
این تحقیق به ابتلاء و تزکیه اخلاق پرداخته است و در صدد پاسخگویی به شناخت کلی ماهیت ابتلاء و تزکیه اخلاقی و چگونگی تاثیر آن دو بر یکدیگر می‌باشد. انسان موجودی است كه با قدرت انتخاب وتصمیم گیری می‌تواند خود را به سرحد كمال ارتقاء دهد؛ برای این منظور خداوند آزمایش و ابتلاء را بر سر راه بندگانش قرار می‌دهد و از آن جایی كه ابتلاء سنّت دائمی و فراگیر است، تزکیه اخلاقی باعث می‌شود تا انسان عكس العمل مناسبی را در صورت مواجه شدن با بلایا داشته باشد، چرا که  بی‌تابی در برابر این سنّت الهی اثرات سوئی را برای فرد به دنبال دارد. روش جمع آوری اطلاعات در این پژوهش، روش كتابخانه‌ای تحلیلی و توصیفی است كه با مراجعه به كتاب‌های معتبر و دست اول تدوین شده است. سنّت ابتلاء یك سنّت عمومی است وشامل همه‌ی انسان‌ها می‌شود و انبیاء الهی نیز از این حكم مستثنی نیستند. خداوند متعال با آزمایش انسان می‌خواهد، استعدادهای درونی آن‌ها را شكوفا و بارور سازد. امتحان موجب می‌شود که انسان تزکیه اخلاقی یافته و شایستگی‌های رشد وكمال خودرا نشان دهد. از نظر قرآن سنّت ابتلاء، آثارتربیتی و نقش سازنده‌ای در تزکیه اخلاقی وتكامل انسان دارد. تزکیه اخلاقی نیز یکی از اهداف مهم پیامبران الهی می‌باشد که به گفته قرآن، موجب رستگاری و فلاح و سعادت انسان می‌گردد، که با اختیار آدمی و اطاعت اوامر الهی امکان پذیر است؛ گاه انسان‌ها در برابر ابتلائات الهی کمر خم می‌کنند و چون در قلبشان تزکیه نیست، نسبت به خدا غضب می‌ورزند و آخرت خود را تباه می‌سازند. تزکیه اخلاقی باعث می‌شود که انسان در مواجهه با ابتلائات برخورد درستی داشته باشد و آن را فرصتی برای نیل به قرب الهی بداند. درواقع هدف ابتلاء و تزکیه اخلاقی مشترک است و هر دو موجب کمال انسانی و قرب الهی می‌شوند.

پیشگفتار