1-1-2-2-  سوالات فرعی………………………………………………………………………………..4

1-1-3- ضرورت انجام تحقیق…………………………………………………………………………….5

1-1-4-  اهداف و كاربردهای تحقیق…………………………………………………………………..6

1-1-5-  روش انجام تحقیق……………………………………………………………………………….6

1-1-6- پیشینه تحقیق…………………………………………………………………………………….7

1-1-7- فرضیات تحقیق………………………………………………………………………………..10

1-1-8-  جنبه جدید بودن و نوآوری تحقیق…………………………………………………………….11

1-2- مفهوم شناسی تحقیق………………………………………………………………………..12

1-2-1- مجالس………………………………………………………………………………………12

1-2-2- مجالس مذهبی……………………………………………………………………………..13

1-2-3- حیات دینی…………………………………………………………………………………..13

1-3- تاریخچه مجالس مذهبی………………………………………………………………………….16

1-3-1- بررسی انواع مجالس مذهبی در زمان پیامبر و ائمه معصومین(علیهم‌السلام)………..16

1-3-1-1- بررسی برگزاری مجالس مذهبی توسط اهل بیت(علیهم السلام)……………………20

1-3-1-2-  جهت‌گیری مجالس مذهبی پس از شهادت امام حسین(علیه‌السلام)………………21

1-3-2-  تاریخچه مجالس مذهبی در ایران…………………………………………………..26

1-3-2-1- هجرت امام رضا‌علیه‌السلام به ایران……………………………………………..27

1-3-2-2- مهاجرت اهل بیت حضرت موسی بن جعفر‌ و امام رضاعلیهم‌السلام به ایران….27

1-3-2-3- استقرار شیعیان مهاجر و شکل گیری شهر مقدس قم………………………..29

1-3-2-4- ورود حضرت فاطمه معصومه‌سلام‌الله‌علیها به قم………………………………29

1-3-2-5- برگزاری مجالس مذهبی بعد از شهادت حضرت امام رضاعلیه‌السلام…………30

1-3-2-6- دوران آل بویه؛ رسمیت یافتن مجالس مذهبی در ایران………………….30

1-3-2-7- دوران سلجوقیان؛ حیات مخفی………………………………………………..32

1-3-2-9- دوران تیموریان؛ پیدایش مجالس مذهبی “روضه”……………………..33

1-3-2-10- دوران صفویه؛ اوج تعظیم شعائر…………………………………………..34

1-3-2-11- دوران افشاریان و زندیان؛ عصر افول و رکود…………………………….34

1-3-2-12- دوران قاجار؛ غلبه ی زواید و حواشی بر اصل……………………………35

1-3-2-13-  دوران پهلوی؛ سیاست دوگانه……………………………………………37

1-3-2-14- نقش مجالس مذهبی در پیروزی انقلاب اسلامی…………………………38

جمع­بندی………………………………………………………………………………………………..39

فصل دوم……………………………………………………………………………………………..40

 

کارکردهای  مجالس مذهبی در احیای دین با استفاده ازآیات و روایات……………………40

2-1- اهمیت جماعت و مجالس در اسلام………………………………………………….41

2-2-  برپایی مجالس مذهبی از دیدگاه قرآن و روایات…………………………………..44

2-2-1- برپایی مجالس مذهبی از دیدگاه قرآن…………………………………………….45

2-2-1-1- انواع شعائر با توجه به آیات قرآن کریم…………………………………………50

2-2-2- برپایی مجالس مذهبی از دیدگاه روایات……………………………………………..56

2-3- جایگاه مجالس مذهبی مطلوب در حفظ و تداوم حیات دینی جامعه………………62

2-3-1- کارکرد عبادی:…………………………………………………………………………….62

2-3-1-1- تبیین معارف دینی:…………………………………………………………………….64

2-3-1-2- فراهم سازی زمینه تهذیب نفس:…………………………………………..65

2-3-1-3-  بیان روایات و معارف اهل بیت:……………………………………………67

2-3-2- کارکرد سیاسی……………………………………………………………………….68

2-3-2-1-  مجالس مذهبی ابزار مبارزه سیاسی اهل بیت (علیهم السلام)…………….69

2-3-2-2- رزمایش سیاسی…………………………………………………………….71

2-3-2-3- افزایش روحیه جهاد و شهادت طلبی و ظلم ستیزی در برابر دشمنان……..73

2-3-2-4-  افزایش معرفت و بصیرت در مخاطبان……………………………………75

2-3-2-5- افزایش روحیه تولی و تبری…………………………………………………….77

2-3-3- کارکرد تربیتی………………………………………………………………………81

2-3-3-1- ذکر خدا……………………………………………………………………..82

2–3–3–2- معرفی الگو های برتر و نمونه های ناپسند……………………..84

2-3-3-3- یادآوری نعمت های الهی…………………………………………………86

2–3–3–4– یادآوری مرگ و قیامت…………………………………………………..88

2-3-4- کارکرد فرهنگی………………………………………………………………..90

2-3-4-1- حفظ و استمرار هویت و فرهنگ دینی……………………………..90

2-3-4-2-  تقویت و گسترش ادبیات و هنرهای مذهبی…………………..91

2-3-4-3-  شکل گیری مراکز دینی-فرهنگی………………………………………92

2-3-5- کارکرد اجتماعی……………………………………………………………..94

2-3-5-1- افزایش وحدت و همبستگی اجتماعی…………………………94

2-3-5-2- از میان رفتن طبقات اجتماعی ظاهری………………………………..96

2-3-5-3- تقویت ارتباطات دینی……………………………………………….98

2-3-6- کارکرد روانشناختی……………………………………………………….99

2-3-6-1- برانگیختن عواطف دینی…………………………………………………99

2-3-6-2- تکرار و تلقین……………………………………………………………..101

2-3-6-3- برقراری ارتباط مستقیم و چهره به چهره………………………104

2-3-6-4-  ایجاد آرامش  روحی…………………………………………………………108

جمع بندی…………………………………………………………………………………………..112

فصل سوم: آسیب شناسی مجالس مذهبی…………………………………………………113

3-1- واعظان و ذاکران……………………………………………………………………………114

3- 1-1- عدم تجهیز به اندیشه‌های ناب و مستدل………………………………………117

3- 1-2-  غفلت از تهذیب نفس……………………………………………………………….118

3- 1-3-  غلو………………………………………………………………………………….121

3- 1-5-  خرافات در مجالس مذهبی……………………………………………………..124

3-1-6- تشدید اختلافات فرقه ای در بین مسلمین………………………126

3- 1-7-  افراط و تفریط در طرح مسایل سیاسی…………………………………..127

3- 1-8- برخورد کاسبکارانه…………………………………………………………..128

3- 1-9-  استفاده از آهنگ‌های نامناسب و سبک‌های مبتذل(غنا)…………………129

3-2- آسیب‌های مربوط به متولیان مجالس مذهبی……………………………………..132

3-2-1- اکتفا به مداحی و کاستن از برنامه‌های محتوایی شعورمحوری……………….132

3-2-2- طولانی شدن برنامه مجالس مذهبی……………………………………………135

3-2-3- بی توجهی به نماز اول وقت……………………………………………………….135

3-2-4- اسراف و چشم و هم‏چشمی…………………………………………………….136

3-3-1-  فراهم آوردن زمینه آزار و اذیت برای دیگران……………………………138

3-3-2-  آسیب رساندن به بدن……………………………………………………….139

3-4- آسیب های مشترک در هر سه رکن…………………………………………………..140

3-4-1- ریا و تظاهر………………………………………………………………………….140

3-5- برخی پیشنهادات به منظور رفع آسیب‌ها………………………………………….142

جمع­بندی…………………………………………………………………………………………145

نتیجه‌گیری نهائی……………………………………………………………………………146

منابع و مآخذ………………………………………………………………………………….148

الف. منابع عربی………………………………………………………………………..148

ب. منابع فارسی……………………………………………………………………..152

ج. مقالات…………………………………………………………………………….158

د. پایان نامه…………………………………………………………………………….160

ه. منابع مجازی……………………………………………………………………………….160

چکیده:

مجالس مذهبی از مردمی­ترین محافل و مجامع است که حول محور قرآن و سنت اهل بیتعلیهم السلام و تعظیم شعائر دینی فعالیت می­کند. با توجه به گستردگی و فراگیری این مجالس و همچنین دارا بودن ویژگی­های منحصربفردی چون حضور گسترده اقشار مختلف مردم، این مجالس، نقش بالایی در زنده و پویا نگه­داشتن دین در جامعه دارند. در قرآن کریم به ویژه در آیات تعظیم شعائر الهی، خداوند مسلمانان را به برگزاری این مجالس ترغیب و تشویق می­نماید. در روایات معصومین علیهم السلام نیز توصیه و سفارشات فراوانی در این زمینه وجود دارد. در این پژوهش، ما با بکارگیری روش کیفی و جمع­آوری اطلاعات با استفاده از روش کتابخانه­ای به دنبال آن هستیم تا بتوانیم نقش مجالس مذهبی در حفظ و تداوم حیات دینی جامعه از دیدگاه قرآن و روایات را تبیین کنیم. اگر مجالس مذهبی آن­گونه که مورد نظر خدا و اهل بیتعلیهم السلام بوده برگزار شوند، آثار و برکات فراوانی به همراه خواهند داشت و باعث زنده نگه داشتن دین در جامعه و انتقال آن از نسلی به نسل دیگر می­شوند. از مهم­ترین کارکردهای این مجالس می­توان به کارکردهای عبادی، سیاسی، تربیتی، فرهنگی، اجتماعی و روانشناختی اشاره نمود. البته مجالس مذهبی با آسیب­هائی نیز مواجه است،  که بی­توجهی به این آسیب­ها باعث می­شود که این مجالس از مسیر اصلی خود منحرف شده و حتی باعث کمرنگ شدن دین در جامعه و یا از بین رفتن آن شود. در نتیجه شناخت و توجه به کارکردهای مجالس مذهبی و پیراستن آسیب­ها از آن، باعث می­شود که این مجالس به هدف اصلی خود برسند و دین را در جامعه زنده و پویا نگه دارند و از نسلی به نسل دیگر منتقل کنند.

مقدمه:

در اسلام اساس عبادات بر پایه جمع و جماعت است و هر چند انجام عبادات به صورت فردی هم صحیح می‌باشد، اما عبادات فردی جنبه فرعی و درجه دوم دارد و اساس قرب در عبادات اجتماعی می‌باشد. از جمله عبادات جمعی در دین مبین اسلام، برگزاری مجالس مذهبی است، مجالس مذهبی در اسلام دارای سابقه­ای طولانی است و به زمان پیامبراکرم صلی الله علیه و آله برمی­گردد. نقش و جایگاه و همچنین کارکرد بی­بدیل این مجالس در حراست و حفاظت از مواریث و شعائر دینی، بسیار ممتاز و برجسته است. خداوند، در قرآن کریم نه تنها اصل برگزاری این مجالس را امضا کرده، بلکه مسلمانان را نیز به برگزاری آن تشویق نموده است. همچنین توجه به سیره عملی ائمه اطهار علیهم السلام نیز مارا متوجه اهمیت این موضوع می­کند، زیرا می­بینیم که ایشان در دوران حیات پربرکت خود، بیشترین استفاده را از این مجالس نموده­اند و از طریق همین مجالس، دین را در جامعه زنده و پویا نگه داشته و نسل به نسل منتقل کرده­اند. مجالس مذهبی آثار و برکات فراوانی به همراه دارد و سرمایه­ای عظیم برای مسلمانان به حساب می­آید و قدرت نفوذ و تأثیرگذاری آن تا حدی است که نمی­توان از آن چشم پوشید و به باروری بیشتر آن نیندیشید. البته این مجالس، با همه فواید و برکاتی که دارند، در معرض آفات و آسیب­های بسیاری نیز هستند، که نمی­توان نسبت به آن­ها بی­تفاوت بود، زیرا که غفلت از این آسیب­ها باعث می­شود این مجالس از هدفی که مدنظر خدا و اهل بیت علیهم السلام بوده، که همان حفظ و تداوم حیات دینی در جامعه است دور شود و یا حتی نتیجه عکس داشته باشد و باعث کمرنگ شدن دین در جامعه شود. در نتیجه در این پژوهش پس از مفهوم شناسی و بررسی سیر تاریخی مجالس مذهبی، به تبیین نقش مجالس مذهبی در حفظ و تداوم حیات دینی جامعه در قالب کارکردهای مختلف از جمله کارکردهای عبادی، سیاسی، تربیتی، اجتماعی، فرهنگی و روانشناختی پرداختیم و در نهایت آسیب­های متوجه به این مجالس را بررسی کردیم، تا بتوانیم با شناخت آثار و برکات این مجالس و زدودن آسیب­ها از آن، این مجالس را به هدف اصلی خود برسانیم و دین را در جامعه زنده و پویا نگه داریم.

فصل اول: کلیات تحقیق و مفهوم شناسی

1-1- کلیات تحقیق

در این بخش بررسی تحقیق در ابعاد مختلف مد نظر قرار گرفته و تلاش گردیده است ابعاد مختلفی چون بیان مسئله تحقیق، سوالات تحقیق، ضرورت انجام تحقیق، فرضیات تحقیق، جنبه نوآوری تحقیق و روش انجام تحقیق مورد بررس و کنکاش قرار گیرند که در ادامه به هر یک از آنها اشاره می­گردد.

1-1-1- بیان مسأله تحقیق

مجالس مذهبی از مردمی‌ترین محافل و مجامع است كه حول محور قرآن و سنت اهل بیت عصمت و طهارت و تعظیم شعائر دینی فعالیت می‌كند. نقش و جایگاه و همچنین كاركرد بی‌بدیل این مجالس در حراست و حفاظت از مواریث و شعائر دینی، بسیار ممتاز و برجسته است.

در روایات تأکید بسیاری به برگزاری این مجالس شده است برای مثال در مورد مجالس ذکر، احمد بن فهد در عده­الداعی نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله ،روزی بر اصحابشان وارد شدند و فرمودند: ارْتَعُوا فِی‏ رِیاضِ‏ الْجَنَّةِ قَالُوا یا رَسُولَ اللَّهِ- وَ مَا رِیاضُ الْجَنَّةِ قَالَ مَجَالِسُ الذِّکْرِ « ارتعوا ریاض الجنه یعنی از باغ‌های بهشت برداشت کنید. پرسیدند: ریاض الجنه چیست؟ فرمودند: مجالس ذکر»[1]

همچنین امام­صادق علیه السلام در روایتی به فضیل فرمودند: تَجلِسونَ وَ تُحَدِثُونَ؟ فقال نعم فقال اِنَّ تِلکَ المَجالِسَ اُحِبَّها. فَاَحیوُا اَمرَنا فَرَحِمَ اللهَ مَن اَحیا اَمرَنا. «آیا با هم می‌نشینید و روایات ما را بیان می‌کنید؟ عرضه داشت: آری. فرمودند: این جلسه‌ها را دوست می‌دارم، پس امر ما را زنده نگه‌ دارید، خداوند رحمت کند کسی­که امر ما را احیا کند.»[2]

حال اگر این مجالس به گونه‌ای که در روایات مطرح شده و مدنظر اهل بیت علیهم السلام بوده برگزار شود برکات و ثمرات ویژه‌ای از جمله تربیت انسان مطلوب اسلام، ایجاد روحیه مجاهدت، شهادت­طلبی و … دارد که نهایتاً به حفظ و تداوم حیات دینی جامعه منجر می‌شود. البته این مجالس با آسیب‌هائی از جمله غلو، تحریف چهره دین، برداشت اشتباه از ایمنی از مجازات الهی به دلیل حب اهل بیت، تجمل‌گرائی،‌ ایجاد آزار و اذیت برای دیگران و… مواجه است که اگر این آسیب‌ها بررسی و برطرف نشوند این مجالس را از هدف اصلی مدنظر اهل بیت علیهم السلام دور خواهند کرد.

2-1-1- سوالات تحقیق

در این بخش سوالات تحقیق ارائه می­گردند:

1-2-1-1- سوالات اصلی

1- نقش مجالس مذهبی در حفظ و تداوم حیات دینی جامعه از دیدگاه قرآن و روایات چیست؟

2-2-1-1- سوالات فرعی

1- مؤلفه‌ها و ویژگی‌های مجالس مذهبی مطلوب از دیدگاه قرآن و روایات چیست؟

2- با توجه به قرآن و روایات، مجالس مذهبی با چه آسیب­هایی مواجه هستند؟

3-1-1- ضرورت انجام تحقیق

مهمترین ارزش­ها در جامعه­ی ما از طریق نهاد دین و عناصر پیوسته به آن چون مراسم و نمودهای وابسته در جامعه جریان دارد. ساختار فرهنگی و اجتماعی مجالس دینی حامل ارزش­های مهم فرهنگی است. بخش اعظمی از ارزش‌ها حول شخصیت‌های الگویی جریان دارد و از سوی دیگر موجب اجتماع عظیم ملی و تقویت پیوندهای ملی در سراسر كشور می‌گردد.

بنابراین اهمیت مراسم و نمودهای دینی وابسته به آن، نه  فقط در گستردگی و تداوم  آن، بلكه در پیوند آن با ارزش­ها و باورهای بنیادین فرهنگی و تعاملات گسترده با افراد و گروه‌های اجتماعی است. به تعبیر استاد مطهری «آن چیزهایی كه به اخلاق و تربیت و دین مردم بستگی دارد»[1]  نقش مهمی در هدایت و انحراف جامعه خواهند داشت. لذا مجالس ذکر و عزاداری سهم عمده‌ای در حفاظت و حراست از ارزش‌های بنیادین فرهنگی و شكل­گیری حیات اجتماعی و دینی به عهده دارد.

علاوه بر موارد مزبور قابلیت و ظرفیت‌های بی‌مانند و تمایزات و قابلیت­های منحصربه فرد مراسم و نمودهای منشعب از آن در مقایسه با سایر عناصر فرهنگی، سبب می شود تا مطالعه و پژوهش