نیز مقادیری بین 1 تا بیش از 6 را به خود اختصاص دادند. یافته‌ها، همچنین، نشان داد در شاخص جایگاه استنادی، 5/91درصد از مقالات دارای كمترین مقدار و درصد ناچیزی از مقالات نیز مقادیری بین 1/1 تا بیش از 5 را بدست آورده‌اند. همچنین، 68/61 درصد از مقالات ایرانی استنادهای خود را از بخش‌های مقدماتی مقالات استنادكننده بدست آورده‌اند. یافته‌ها بیانگر آن است که استناد پیش‌بین مناسبی برای بسامد متنی استناد و جایگاه استنادی است. بسامد متنی استناد نیز پیش‌بین مناسبی برای جایگاه استنادی است اما بعد از حذف خوداستنادی چنین رابطه‌ای مشاهده نگردید. ضریب تاثیر مجلات استنادكننده نیز با هیچكدام از شاخص‌های مورد بررسی رابطه معناداری ندارد.

نتیجه‌گیری: با آن كه ایران به لحاظ میزان رشد تولیدات علمی جایگاه بالایی در میان كشورهای جهان دارد اما بررسی ارزش استنادی مقالات حوزه شیمی ایران نشان داد بیشینه مقالات از كمترین ارزش استنادی برخوردار بوده­اند. یافته‌ها، همچنین، نشان داد اگر در سامانه ارزیابی پژوهشی كشور به ارزیابی دقیق­تر و عینی­ترمقالات مورد نیاز باشد، بهتر است ارزیابی‌های كیفی حاصل از شاخص‌های ارزشگذاری شده را جایگزین ارزیابی كمی و سطحی مبتنی بر شمارش ساده استناد نمود.

كلیدواژه: استناد،ارزش استنادی، بسامد متنی استناد، سهم استناد متنی، جایگاه استنادی، شیمی، ایران

 فهرست مطالب

عنوان                                                                                              صفحه

 فصل اول : مقدمه

1-1. کلیات…………………………………………………………………………………………………. 2

1-2-بیان مساله……………………………………………………………………………………………………. 3

1-3.  ضرورت و اهمیت پژوهش………………………………………………………………………… 5

1-4.  اهداف پژوهش…………………………………………………………………………………………………. 6

1-4-1. هدف کلی…………………………………………………………………………………………………….. 6

1-4-2. اهداف جزیی………………………………………………………………………………………………….. 6

1-4-3. اهداف فرعی …………………………………………………………………………………………………. 7

1-5. پرسش‌های پژوهش……………………………………………………………………………………………. 7

1-5-1. پرسش های فرعی………………………………………………………………………………………. 8

1-6. تعاریف  مفهومی ……………………………………………………………………………………….. 8

فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه پژوهش

2-1. مبانی نظری……………………………………………………………………………………………………. 11

2-1-1. مقدمه……………………………………………………………………………………………………….. 11

2-1-2. تولید علم…………………………………………………………………………………………………. 11

 

2-1-3. شاخص های کمی و کیفی علم………………………………………………………………….. 12

2-1-3-1. استناد…………………………………………………………………………………………………………. 12

2-1-3-2. انواع استناد در مطالعات تحلیل استنادی………………………………………………………………….. 14

2-1-4. رفتار استنادی…………………………………………………………………………………………………. 15

2-1-4-1. نظریه‌های رفتار استنادی…………………………………………………………………… 16

2-1-4-1-1. نظریه هنجاری استناد …………………………………………………………………………….. 17

2-1-4-1-2 . رهیافت ساختار اجتماعی رفتار استنادی……………………………………….. 18

2-1-4-1-3. نظریه چند بعدی استناد……………………………………………………………….. 19

2-1-4-1-4. سایر تحلیل ها………………………………………………………………………………… 21

2-1-5. پیچیدگی انگیزه های استناد……………………………………………………………….. 22

2-1-6. انگیزه های عدم استناد…………………………………………………………………………… 23

عنوان                                                                                              صفحه

2-1-7. روش‌های بررسی انگیزه‌های استناد……………………………………………………….. 24

2-1-7-1. بررسی رفتاراستنادی بر اساس میزان استفاده ازمنابع مورد استناد……………………….. 27

2-1-8. نتیجه گیری……………………………………………………………………………………………. 30

2-2. پیشینه تحقیق…………………………………………………………………………………………….. 32

2-2-1. مقدمه…………………………………………………………………………………………………… 32

2-2-2. تولید علم در ایران……………………………………………………………………………………. 33

2-2-2-1. اثرگذاری علم ایران……………………………………………………………………. 35

2-2-2-2. تولید علم ایران در حوزه شیمی……………………………………………………………. 36

2-2-2-2-1. اثرگذاری مقالات ایران درحوزه شیمی……………………………………………….. 38

2-2-3. ارزش استنادها به آثارایرانی به طور كلی و در حوزه شیمی ………………………… 39

2-2-4. بررسی ارزش استنادها درجهان…………………………………………………………………… 40

2-2-4-1. سنجش ارزش استنادی بر پایه نوع استناد………………………………………… 40

2-2-4-2.  سنجش ارزش استنادی بر پایه جایگاه استناد …………………………………… 44

2-2-4-3. سنجش ارزش استنادی بر پایه بسامد متنی استناد…………………………….. 47

2-2-5. بررسی انگیزه های استناد……………………………………………………………………………. 48

2-2-6. بررسی انگیزه‌‌های عدم استناد…………………………………………………………. 49

2-2-7. خود استنادی………………………………………………………………………………………….. 49

2-2-8. نتیجه گیری…………………………………………………………………………………………….. 51

فصل سوم: روش شناسی پژوهش

3-1. مقدمه………………………………………………………………………………………….. 55

3-2. روش پژوهش……………………………………………………………………………………….. 55

3-3. جامعه پژوهش …………………………………………………………………………………… 55

3-4.  منبع و ابزار گردآوری داده ها………………………………………………………….. 56

3-5. روش گردآوری داده ها……………………………………………………………………. 57

3-5-1. تولیدات علمی ایران…………………………………………………………………… 57

3-5-2. استنادها به مقالات ایران………………………………………………………….. 57

3-6 . تعاریف  عملیاتی……………………………………………………………………………… 58

3-7. ابزار تجزیه و تحلیل داده ها…………………………………………………………………. 60

3-8. روش تجزیه وتحلیل داده‌ها………………………………………………………… 60

عنوان                                                                                              صفحه

3-8-1 . روش محاسبه شاخص‌ها……………………………………………………………………. 60

3-8-1-1. شاخص بسامد متنی استناد …………………………………………………………… 60

3-8-1-2. شاخص سهم استناد متنی……………………………………………………………. 61

3-8-1-3. شاخص جایگاه استنادی ……………………………………………………….. 61

3-8-1-3-1. ارزش‌گذاری مقالات بر اساس شاخص جایگاه استنادی…………………… 62

3-8-1-4. ضریب تاثیر مجلات استنادكننده ………………………………………………….. 63

3-8-1-5. كنترل متغیر خوداستنادی در نتایج پژوهش …………………………………… 63

فصل چهارم: یافته ها

4-1. مقدمه…………………………………………………………………………………. 65

4-2. یافته های توصیفی………………………………………………………………… 65

4-3.  بررسی رابطه‌ی میان فراوانی استناد و بسامد متنی استناد ……………………….. 67

4-4. وضعیت سهم استناد متنی مقالات ایرانی حوزه شیمی ……………………….. 69

4-5. بررسی رابطه‌ی میان فراوانی استناد و سهم استناد متنی……………………………. 70

4-6.  وضعیت مقالات ایرانی به لحاظ شاخص جایگاه  استنادی……………………………. 70

4-7. بررسی رابطه‌ی بین فراوانی استناد و ارزش جایگاهی استناد ……………………….. 73

4-8.  بررسی رابطه‌ی بین بسامد متنی استناد و ارزش جایگاهی استناد………………….. 74

4-9. مقالات برتر…………………………………………………………………………… 75

4-9-1. رتبه بندی مقالات برتر به لحاظ سهم استناد متنی…………………………… 75

4-9-1-1. رتبه بندی نویسندگان ایرانی به لحاظ شاخص سهم استناد متنی ……………………….. 77

4-9-2 . برترین مقالات به لحاظ شاخص استناد ………………………………………. 79

4-12-3. برترین مقالات به لحاظ شاخص بسامد متنی استناد……………………. 81

4-9-3-1. نویسندگان برتر به لحاظ شاخص بسامد متنی استناد…………… 83

4-9-4. مقالات برتر به لحاظ شاخص جایگاهی استناد…………………………………….. 84

4-9-5. برترین مقالات در چهار شاخص مورد بررسی……………………………………. 86

4-10. رابطه میان ارزش سهم استناد متنی مقالات ایرانی و ضریب تاثیر مجلات استناد كننده        88

4-11. رابطه میان جایگاه استنادی مقالات ایرانی و ضریب تاثیر مجلات

استناد كننده ………………………………………………………………………… 88

4-12. رابطه میان فراوانی استناد مقالات ایرانی و ضریب تاثیر مجلات استناد كننده …………… 89

عنوان                                                                                              صفحه

فصل پنجم: بحث،نتیجه گیری و پیشنهادات

5-1. مقدمه…………………………………………………………………… 91

5-2. آیا رابطه معنی‌داری میان فراوانی استناد به مقالات شیمیدانان ایرانی و بسامد متنی استناد آنها وجود دارد؟      91

5-3. وضعیت مقالات ایرانی حوزه شیمی به لحاظ شاخص سهم استناد متنی چگونه است؟.. 94

5-4. آیا رابطه معنی داری میان فراوانی استناد به مقالات ایرانی و سهم استناد‌ متنی آنها وجود دارد؟          97

5-5. فراوانی استناد به مقالات ایرانی به لحاظ ارزش جایگاه استنادی آنها چگونه است؟………. 98

5-6. آیا رابطه  معنی‌داری میان فراوانی استناد به مقالات ایرانی و ارزش جایگاه استنادی آنها وجود دارد؟     102

5-7. آیا رابطه  معنی‌داری میان بسامد متنی استناد به مقالات ایرانی و ارزش جایگاه استنادی آنها وجود دارد؟         104

5-8. برترین مقالات ایران در شاخص های مورد بررسی این پژوهش کدامند؟……………………….. 105

5-9. آیا رابطه معنی‌داری بین سهم استناد متنی مقالات ایرانی و ضریب تاثیر مجلات استناد کننده به آنها وجود دارد؟         107

5-10. آیا رابطه معنی‌داری بین ارزش جایگاه استنادی مقالات ایرانی و ضریب تاثیر مجلات استناد کننده به آنها وجود دارد؟  108

5-11. آیا رابطه معناداری بین فراوانی استناد به مقالات ایرانی و ضریب تاثیر مجلات استناد کننده به آنها وجود دارد؟ 109

5-12. نتیجه گیری…………………………………………………….. 111

5-13. پیشنهادهای كاربردی……………………………………………. 113

5-14. پیشنهادهایی برای پژوهش‌های آینده………………………………………….. 114

منابع و مآخذ

منابع فارسی…………………………………………………. 116

منابع انگلیسی   119

کلیات

عصاره اندیشه و نگرش محققین یا حاصل یافته‌های پژوهشی آنان در قالب کتاب یا مقاله مجلات به ظهور می‌رسد. در سال‌های اخیر در نمایه‌های استنادی معتبر، شاخص مقالات ایران به لحاظ کمی به موفقیت‌های چشمگیری دست یافته است اما این شاخص کیفیت و اثر گذاری مقالات را نشان نمی‌دهد.

موسسه تامسون رویترز (آی.اس.آی.سابق) شاخص‌هایی مانند شمار استنادها، ضریب تأثیر و درصد مدارک استناد شده را برای نشان دادن جنبه‌های مختلف اعتبار مقالات علمی به کار می‌برد. میزان استناد به عنوان شاخص پایه معرفی شده است و اثرگذاری مقاله با آن سنجیده می‌شود. با این حال، شمار استنادها نمی‌تواند به طور مطلق برای سنجش اعتبار آثار به کار رود زیرا انگیزه‌های متفاوتی در استناد یا عدم استناد به یک مقاله دخیل هستند.

 همچنین شرایط اجتماعی، نوع مخاطبان، دامنه و هدف نوشته، نوع رشته موضوعی، مشکلات زبانی و غیره می‌تواند رفتار استنادی نویسندگان را تحت تاثیر قرار دهد (حری و شاهبداغی،1383). تحلیل انگیزه‌‌های استنادی با استفاده از روش‌های مصاحبه و پرسشنامه به دلیل ذهنی بودن و داوری فردی تحلیل گر، از فردی به فرد دیگر ممكن است به نتایج متفاوتی منجر شود. لذا بررسی این انگیزه‌ها با استفاده از روش‌های تحلیل محتوا[1] و تحلیل بافتار[2] مورد توجه محققین قرار گرفت. روش تحلیل بافتار، سنجه‌ای عینی‌تر را در اختیار محقق قرار می‌دهد. در روش تحلیل بافتار، نمی‌توان به همه استناد‌ها ارزشی برابر داد. از معیارهایی که در این روش می‌تواند ما را در تعیین ارزش استنادها و در نتیجه تعیین اعتبار مقالات استناد ‌شونده کمک کند، نوع استناد، جایگاه استناد در مقاله استناد کننده و بسامد متنی استناد آنها است. کاربرد این سه معیار در تعیین ارزش استنادها بر این پیش ‌فرض استوار است که استنادی که به تایید محتوا، روش و نتایج مقاله مورد استناد می‌پردازد نشان‌دهنده اهمیت و ربط موضوعی مقاله مورد استناد می‌باشد و استناد‌هایی که سهم عمده‌ای در یک مقاله دارند در بخش های بحث، روش و نتیجه گیری مقاله به دفعات مورد استفاده قرار می گیرند، در حالی‌که استنادی که فقط جنبه آگاهی‌بخشی دارد تنها در بخش مقدمه یا پیشینه مورد اشاره قرار می‌گیرد (بورمن و دانیل[3]،2008. هو[4]، لی و نیو،2011 ). همچنین مقاله‌ای که اثرگذاری بیشتری بر استناد‌گر دارد، به احتمال، به دفعات در آن متن مورد استناد قرار می‌‌گیرد.

 بنابراین با توجه به آن که استناد نمی‌تواند به تنهایی معرف اعتبار اثر باشد لازم است ازشاخص‌های  دیگری مانند بسامد متنی استناد و جایگاه استناد برای مطالعه جنبه‌های كیفی این شاخص استفاده نمود. با ارزش‌گذاری استنادها به این روش می‌توان به ابداع و آزمون شاخص‌های جدیدی پرداخت كه به متخصصان علم سنجی در ارزیابی عادلانه‌تر و به دور از قضاوت‌های شخصی كمك می‌كند.

 از سوی دیگر، با توجه به اینکه با استفاده از این شاخص‌ها می‌توان مقالات مشابه را از لحاظ موضوعی شناسایی کرد، می‌توان در بازیابی اطلاعات از این شاخص‌ها استفاده نمود. آشكار است کاربرد این شاخص‌ها بازیابی مقالات را کاهش می‌دهد اما دقت جستجو بالا رفته و به بازیابی مقالات مرتبط‌تر خواهد انجامید (هرلچ[5]،1978).

1-2-بیان مساله

رشد روزافزون تولید علم ایران و استناد به آنها در دو دهه اخیر توسعه علمی ایران را نوید داده است. با این حال، بسیاری از صاحب‌نظران ایرانی بر این باورند که از آنجا که سنجه‌های کمی نمی‌تواند نمایانگر کیفیت علم و توسعه علمی باشد، نباید در ارزیابی پژوهش‌ها به کار گرفته شوند (برای نمونه داوری اردکانی(1386؛ یلپانی،1387الف و ب). به این ترتیب، کاربرد سنجه‌ها و روش‌های کمی علم سنجی در ارزیابی محققان کشور مورد سوال قرار گرفته است. با توجه به آن که روش‌های کیفی مانند ارزیابی بوسیله داوران، فرایندی بسیار هزینه بر، طولانی و در برخی موارد ذهنی است، محققان علم سنجی بر آن هستند تا با رفع کاستی‌های سنجه‌های کمی موجود، به سنجه‌هایی هر چه کیفی‌تر دست یابند.

یکی از ویژگی‌هایی که می‌تواند در ارزیابی سطح کیفی استنادها به کار گرفته شود، جایگاه رویداد استناد است. ارزش هر استناد می‌تواند با توجه به جایگاه آن متفاوت باشد. استنادهایی که در ارکان اصلی و مهم مقاله مورد استفاده قرار می‌گیرند مانند استنادهای روش‌شناختی[6]یا استناد مقایسه ای[7](در بخش بحث و نتیجه گیری) ارزش بسیار بالاتری دارند (كانو[8]،1989). در مقابل، استنادهای مفهومی[9] که به هدف تبیین یا تعریف یک مفهوم یا صرفا آگاهی‌رسانی درباره ادبیات رشته صورت گرفته‌اند و در بخش‌های نسبتا کم‌اهمیت‌تر تحقیق مانند پیشینه و مقدمه رخ داده اند، ارزش پایینی دارند (تنگ و سیفر[10]،2008). بنابراین، جایگاه استناد می‌تواند نشانگر عمق استفاده از منبع مورد استناد و میزان اثرگذاری آن بر اثر و در نهایت بر پیشبرد علم باشد. علاوه بر این، بسامد متنی استناد نیز می‌تواند بیانگر گستره استفاده از یک اثر در مدرک استناد‌کننده بوده و گوشه‌ای دیگر از ارزش استناد را بازتاب دهد. آشکار است که مقالاتی که از بسامد متنی استناد برابری برخوردار باشند، با یکدیگر قابل مقایسه نیستند. زیرا ممکن است در مقالاتی با اندازه، موضوع و نوع متفاوت مورد استناد قرار گرفته باشند که همه این عوامل بر پتانسیل ارجاع مقاله استنادکننده تاثیرگذار است.  بنابراین لازم است بسامد متنی استناد بر اساس پتانسیل ارجاع مقاله به هنجار شود. در این پژوهش، برای نخستین بار سهم استناد متنی، که عبارت است از نسبت بسامد متنی مقاله استناد شونده به پتانسیل ارجاع متنی مقاله استنادکننده، به عنوان شاخصی جهت تعیین ارزش استنادی مقالات ایرانی معرفی و محاسبه می‌شود.

از این رو، در پژوهش حاضر استنادها به مقالات ایرانی در حوزه شیمی بر اساس سه شاخص جایگاه استنادی، بسامد متنی استناد و سهم استناد متنی ارزش‌گذاری گردیده و اعتبار مقالات ایرانی بر پایه آنها مورد سنجش قرار خواهد گرفت. بدلیل اشتهار نویسندگان ایرانی به بالا بودن خوداستنادی در مقالات (جوكار،گل‌تاجی، 1389؛كوشا، طباطبایی، 1388؛ مردانی، نیك كار،1388؛ قانع، 1388)، در این پژوهش تحلیل شاخص‌ها قبل و بعد از حذف خود استنادی محاسبه گردیده تا  تاثیر این عامل بر نتایج تا حدودی کنترل گردد.

همچنین، رابطه بین فراوانی استنادها و استنادهای ارزش‌گذاری شده مورد مطالعه قرار خواهد گرفت تا روشن شود آیا مقدار مطلق استنادها می‌تواند ارزش استنادی مقالات را پیش‌بینی کند. رابطه ضریب تاثیر مجلات استنادکننده از یک سو و بسامد متنی استناد و جایگاه استنادی مقالات استناد‌شونده نیز از سوی دیگر، بررسی خواهند شد تا روشن شود آیا مقالاتی که ارزش استنادی بالاتری دریافت داشته‌اند، در مجلات معتبرتر مورد استناد قرار گرفته‌اند.

1-3.  ضرورت و اهمیت پژوهش

در فرایند علم سنجی، اعتبار یک اثر بر اساس ملاک‌ها و معیارهای متعددی قابل سنجش است. برای نمونه اعتبار مجله، اعتبار نویسنده، اعتبار ارجاعات، به روز بودن ارجاعات و جز آن بخشی از این معیارها به شمار می‌آیند. در این میان اعتبار استنادها می‌تواند گوشه‌ای از اعتبار اثر را در نزد مخاطبین جامعه علمی آشکار کند. بدیهی است که استنادها با انگیزه‌های متفاوتی داده می‌شوند و از وزن یکسانی برخوردار نیستند. بنابراین، بدون در نظر گرفتن انگیزه استناد و میزان کاربرد آن در اثر استناد‌کننده، نمی‌توان نسبت به تاثیر آن بر استناد‌کننده و در نتیجه بر پیشبرد دانش آن حوزه قضاوت کرد.

با ارزش‌‌گذاری استنادهای مقالات ایرانی حوزه شیمی که اثرگذارترین حوزه موضوعی ایران می‌باشد و دارای بیشترین تولیدات علمی در ایران می‌باشد (خاراباف و عبدالهی[11]،2012 ، نوروزی چاکلی و همکاران، 1388، علیخانی، رحیم، 1386، مهراد و گزنی، 2007) می‌توان جایگاه و کاربرد استنادها و میزان اثر‌گذاری این مقالات بر آثار استناد‌کننده را تعیین نموده و بر آن اساس، میزان اعتبار مقالات ایرانی را به دست آورد. همچنین، نتایج آشکار خواهد کرد که آیا همه استنادها می‌توانند از ارزشی برابر برخوردار باشند یا این که عمق و گستره کاربرد استناد می‌تواند بر ارزش استنادی آثار استناد شونده تاثیر بگذارد. چنان‌‌چه تاثیری معنادار از این سنجه بر اعتبار اثر مشاهده نشود، می‌توان گفت که “برابر گرفتن همه استنادها ” در ارزیابی‌های استنادی به اعتبار نتایج آسیبی نمی‌رساند. در غیر این صورت به سنجه‌هایی دیگر نیازمندیم که بتوانند ارزیابی‌های دقیق‌تری از اعتبار هر استناد و ارزشی که به اثر می‌بخشد، ارائه نمایند.

1-4.  اهداف پژوهش