دکتر مصطفی پیرمرادیان
 
 
استاد مشاور:
دکتر محمدعلی چلونگر
 
 
 اسفندماه 1388
 

(در فایل دانلودی نام نویسنده موجود است)

تکه هایی از متن پایان نامه به عنوان نمونه :

(ممکن است هنگام انتقال از فایل اصلی به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد یا بعضی نمادها و اشکال درج نشود ولی در فایل دانلودی همه چیز مرتب و کامل است)

چكیده

آغاز شیعه­گری را اگرچه می­توان از بعداز رحلت رسول الله دانست، اما از بعداز این تاریخ حوادثی بوجود آمد که روند وتوسعه شیعه­گری را کند و یا تسریع نمود.به نظر می‌رسد،عواملی مانند حکومتهای متمایل به مذهب تشیع  ویا مخالف احقاق حق ائمه بر این روند بی تاثیر نبوده است.ازقرن چهارم هجری به عنوان قرنی که حکومت شیعه گستر آل بویه در ایران و عراق  حکومت خود را بسط داد،یاد می‌گردد.این مطلب از این حیث با اهمیت است که در نشر وگسترش تشیع در ایران بسیار تاثیر داشته است.دوعامل اعتقاد به غیبت امام زمان وروی کار آمدن دولت شیعه آل بویه در ایران و عراق دست به دست هم داد تا وضعیتی به وجود آید تا گسترش تشیع در ایران روند سریع و بهتری داشته باشد.

یکی از مهمترین این عوامل حضور خاندان ها و حکام عالم پرور شیعه بود که باعث رشد و ترویج اعتقادات  مذهبی شیعه در سطح جامعه گردید این امر به نوبه خود به افزایش روند تعداد عالمان شیعه کمک نمود.

از مشهورترین و فعالترین این خاندانها می‌توان به خاندان آل بابویه اشاره نمود.خاندانی که اولین شخصیت عالم وعالم پرورآنان علی بن بابویه پدر شیخ صدوق وآخرین آنها شیخ منتجب الدین رازی است.شیخ صدوق به عنوان شهیر ترین شخصیت این خاندان نقش فعالتری را نسبت به دیگر اعضای خاندان خود در تعیین جهت فکری تشیع را داشت. نوشتن کتب مختلف شیعه از جمله کتاب من لا یحضره الفقیه از کتب اربعه شیعه همچنین برگزاری جلسات درس و همچنین شرکت در مناظرات و مباحثات علمی‌و فقهی که از طرف رکن الدوله پادشاه آل بویه ترتیب داده می‌شد، همه وهمه از اقدامات ارزنده شیخ صدوق است که در راستای گسترش تشیع در ایران انجام میداد.

بارزترین وجهه علمی‌شیخ صدوق که وی را ازدیگر عالمان هم عصرش متمایز می‌کند استناد به آیات قرآن و روایات است که این خصوصیت فقهی، را در دیگر عالمان معاصر وی  همانند عالمان خاندان نوبختی نمی‌توان یافت. در این رساله هم به معرفی بیشتر اعضای دانشمند این خاندان و هم به این جنبه از ویژگیی علمی‌شخصیت فکری شیخ صدوق پرداخته شده واینکه عقاید کلامی وی توانسته درگسترش تشیع در ایران نقش داشته باشد.

کلید واژگان : آل بابَوَیه،  شیخ صدوق،خاندانهای شیعی،شیعیان قم،شیعه در قرن چهارم.

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                              صفحه

 

فصل اول : جو عمومی درقرن چهارم

1- 1 اوضاع سیاسی، اجتماعی، فرهنگی جهان اسلام درقرن چهارم (مقارن حیات شیخ صدوق)……………………………………….. 1

1-2 تشكیل دولت شیعه آل بویه …………………… 1

1-3  تأثیرحكومت آل بویه برجامعه ی ایران و اسلام ….. 5

1-4 عصرغیبت  امام (ع)…………………………. 8

1-5 موقعیت اجتماعی شیعه ………………………. 11

1-6 نهضت فرهنگی شیعه …………………………. 13

1-7 وضع عالمان شیعه  دردوران آل بویه …………… 14

1-8 شهرهای شیعه نشین …………………………. 15

1-9 مكتب قم و مكتب بغداد………………………. 19

1-10 دولت فاطمی درمغرب و مصر…………………… 20

1-11فعالیتهای دیگر فرق مذهبی درقرن چهارم ……….. 21

1-11-1حنابله ………………………………… 21

1-11-2 معتزله ……………………………….. 24

فصل دوم : معرفی خاندان بابویه

 

2-1 خاندان بابویه ……………………………. 27

2-2 علی ابن بابویه قمی (صدوق اول)………………. 28

2-3 حسین بن علی ابن بابویه قمی ………………… 38

2-4 شیخ منتخب الدین ………………………….. 43

2-5 تعدادی از مشهورترین خاندان بابویه ………….. 49

فصل سوم : مناظرات شیخ صدوق

3-1 شیخ صدوق  و مناظرات با ركن الدوله ………….. 52

3-2 معرفی محمد ابن بابویه قمی(شیخ صدوق )………… 53

3-3 استادان و سفرهای شیخ صدوق………………….. 54

3-4 سخنان بزرگان درمورد شیخ صدوق……………….. 57

عنوان                                                                                                                              صفحه

 

3-5 آثارشیخ صدوق …………………………….. 59

3-6 شاگردان شیخ صدوق………………………….. 62

3-7 اعتقاد به امام زمان از دیدگاه شیخ صدوق………. 64

3-8 معرفی ركن الدوله …………………………. 70

3-9 حضور شیخ صدوق در ری و مناظرات با ركن الدوله دیلمی     70

3-9-1 دعوت به ری …………………………….. 70

3-10 مناظرت  شیخ صدوق درحضورركن الدوله………….. 71

3-10- 1 مناظره اول……………………………. 71

3-10-2 مناظره دوم ……………………………. 78

3-11 مكاتبات ركن الدوله با شیخ صدوق…………….. 79

3-12 بررسی مناظرات …………………………… 80

3-12-1 تعداد سوالها و طراح آنها ……………….. 80

3-12-2 محتوای سوالهای مطرح شده ………………… 80

3-12-3 تأییدها و تشویقهای ركن الدوله …………… 81

3-12-4- هدف از مناظرات ……………………….. 82

نتیجه ………………………………………. 84

منابع و مأخذ 86

مقدمه

یکی از عمده ترین مسائلی که محققان تاریخ اسلام  به آن می‌پردازند توجه به تفاوتهای مذهبی در ایران بعد ازاسلام می‌باشد.رواج واندیشه ی  مذهبی تشیع،یکی از مهم ترین نمود وتجلی این  تفاوتهای مذهبی است.این مساله به نوبه خود ناشی از عوامل مختلفی می‌تواند باشد.یکی از این عوامل تلاش وجهدی است که عالمان مختلف از خاندانهای گوناگون شیعی در این را ه انجام می‌دادند. نوشتن کتب مختلف شیعی وجانبداری از اهل بیت،وجود خاندانهای شیعی نظیر آل نوبخت وآل ترکه در این سرزمین همواره مورد توجه محققین بوده است.

یکی  از معروفترین  خاندانهای شیعی درایران، خاندان آل بابویه است که درقم، مهد گسترش تشیع مستقر بودند.این خاندان بزرگ که بیشتر از دیگر خاندانهای ایرانی علمای نامور پرورش داده است و یکی از بزرگترین دانشمندان شیعی بنام شیخ صدوق  نیز ازاین خاندان برخاست، در درجه بالایی از اهمیت برخورداراست.  حضور شیخ صدوق بعنوان رهبر علمی‌مذهبی شیعیان در ری وهمچنین پدرش علی بن بابویه قمی‌از علمای مشهور شیعی، اهمیت این خاندان را در متمایل کردن ایران به سمت تشیع بیشتر و بهتر جلوه گر می‌سازد.این تحقیق برآن است تا به نقش وخدماتی که علمای این خاندان برای رشد و گسترش  تشیع در قم،مرکز ایران بعنوان یکی از مهم ترین پایگاه های نشر وتوسعه تشیع انجام دادند بپردازد.

درارتباط با خاندانهای بزرگ شیعه در ایران تا کنون تحقیقات مفصلی  صورت گرفته است،که در این میان خاندان آل بابویه نیز به عنوان یکی از بزرگترین آنها بی نصیب نمانده است.اما بیشترین  این آثار،درواقع تاکید  اصلی  خود را بر شیخ صدوق،بعنوان شخصیتی  شناخته شده  درمیان این خاندان قرار داده اند. درمورد پیشینه تحقیق از جمله کتابهایی که که در ارتباط با شخصیت شیخ صدوق نوشته شده است، می‌توان به کتاب” فقیه  ری”، نوشته حسن موسوی خراسانی می‌توان اشاره نمود،که درقسمت معرفی منابع تحقیقاتی  به آن اشاره شده است. درواقع  تاکید اصلی نگارنده در جهت نمایاندن وظیفه شیخ صدوق بعنوان رهبر شیعی ری بوده است، نه تمام اعضای خاندان بابویه. همچنین مقالات متعددی در این زمینه به رشته تحریر درآمده است، که ازجمله آنها می‌توان به” شرح حال سه تن از معارف بزرگ شیعه: شیخ صدوق، کلینی وطبرسی” تالیف حبیب الله  مظلومی‌ اشاره نمود که هدف آن فقط شناسایی و معرفی شیخ صدوق و دوتن دیگر از علمای شیعی می‌باشد.از مزایای این مقاله آن است  که شخصیت و آثار شیخ صدوق نسبتاً خوب  به خواننده معرفی شده است،اما نویسنده به شخصیت علمی‌پدر ودیگر اعضای خاندان شیخ صدوق توجهی ننموده است.

اما درارتباط با کلیه اعضای این خاندان کتاب فهرست آل بابویه و علماءالبحرین تالیف سلیمان ماخوذی  منتشر شده است. این کتب اگرچه ازدسته معدود کتابهایی هستندکه به

مقدمه. 1

بیان مساله. 3

اهمیت و ضرورت تحقیق. 6

اهداف تحقیق: 7

فرضیه های تحقیق : 8

تعاریف عملیاتی.. 8

فصل دوم. 10

تعریف افسردگی.. 11

اختلالات افسردگی.. 11

طبقه بندی افسردگی.. 12

همه گیرشناسی اختلالات افسردگی.. 14

شیوع و بروز اختلالات افسردگی.. 14

جنسیت.. 16

مغز و عصب شیمیایی.. 17

دوره های افسردگی: 19

انواع افسردگی.. 20

رویکردهای افسردگی.. 21

مدل زیست شناختی.. 22

نظریه روان کاوی: 24

نظریه رفتارگرایی: 26

نظریه شناختی: 27

نظریه تلفیقی (یکپارچه) لوینسون در خصوص افسردگی.. 29

عوامل پیش بینی کننده دوره های افسردگی و عود آن و چگونگی انطباق آن ها با نظریه لوینسون. 34

دوره های افسردگی.. 34

نظریه یادگیری اجتماعی لوینسون. 45

مدل خود کنترلی.. 47

کاربرد مدل خود کنترلی.. 52

نشانه شناسی.. 52

سبب شناسی.. 54

درمان. 54

درماندگی آموخته شده سلیمگن: 56

مدل رفتاری- شناختی سلیمگن. 57

تجدیدنظر تئوری درماندگی فرمولبندی جدید: 58

وضعیت مفهومی تبیین و سبک تبیین: 61

تبیین های علی و سبک تبیین، سازه های فرضی: 65

سبک تبیین در مقابل واقعیت: 66

روش تحقیق. 68

ابزار گردآوری داده ها 68

جامعه آماری ، نمونه آماری و روش تجزیه و تحلیل داده ها : 70

فصل چهارم. 71

مقدمه. 71

آمار توصیفی.. 71

آمار استنباطی.. 75

فصل پنجم. 82

مقدمه: 82

بحث و بررسی نتایج.. 82

محدودیت های تحقیق. 85

پیشنهادات.. 87

منابع. 88

مقدمه

 

در تاریخ معاصر علوم، معانی مفاهیمی مانند «مکتب»، «نظریه» و یا «تئوری» تا حد زیادی مترادف به کار رفته است. منظور از این مفاهیم غالبا ارائه بینش و روش خاصی است که جهت تبیین و توجیه، ساخت و کنش و کیفیت و کمیت روابط بعضی از پدیده های مرتبط با هم در جهان هستی بکار می رود (شاملو،1389).

از آنجا که بینش دانشمندان متفاوت است، لذا دیدگاه آنها نسبت به شناخت و توجیه پدیده های عالم هستی نیز با هم تفاوت دارد. از این رو مکاتب و نظریات بسیاری درباره تبیین و توجیه رفتار موجودات زنده و بخصوص رفتار انسان پدید آمده است. علاقمندان به مطالعه انسان، همیشه این سئوال را مطرح می کنند که چه مقدار از شخصیت ارثی و به فطرت مربوط می شود و چه مقدار آن با محیط و فرهنگ او ارتباط دارد؟ این موضوع در تاریخ تکامل عقاید، هر زمان به نحوی فلاسفه، دانشمندان و بخصوص روانشناسان را به خود مشغول داشته است. فطرت گرایی در روانشناسی تاریخی طولانی دارد. برای مثال بقراط، پدر علم پزشکی معتقد بود که خلقیات انسان از تعادل چهارز مزاج «خون،صفرای زرد،صفرای سیاه و بلغم» تشکیل می شود. در زمان ما، یعنی قرن بیستم افرادی مانند کرچمر[1](1935) و شلدون[2](1944) طبق نظریه هایی که ارائه داده اند، خصوصیات و خلقیات روانی انسان را به ساختمان فطری و جسمانی آنها مربوط دانسته اند. در نظریه افرادی مانند فروید نیز مفهوم نهاد[3] که در شکل گیری زیربنایی شخصیت اهمیت فراوانی دارد به خصوصیات سرشتی و نهادی افراد مربوط می شود. در آن سوی فطرت گرایی مسئله محیط گرایی در ایجاد و تکامل شخصیت قرار دارد که البته موضوع تازه ای نیست. رفتارگرایان تاثیر یادگیری و شکل گیری عادات را در مجموع سازنده شخصیت ناشی از محیط و فرهنگ می دانند. به عقیده آنها از زمان واتسون[4] تاکنون، این امر مهمترین و اساسی ترین مسئله در مطالعه شخصیت است. در زمان ما، بسیاری از روانشناسان، روانپزشکان و متخصصان سلامت روان، رفتار انسان و کنشهای بهنجار و نابهنجار او را ناشی از ارتباط متقابل و دائمی این دو عامل یعنی فطرت و محیط می دانند (اسکات [5]به نقل از جمالفر، 1384).

رویکرد رفتاری به عنوان واکنشی مستقیم در برابر رویکرد ذهن گرایانه روانکاوی به وسیله واتسون(1913) و اسکینر[6] (1945) آغاز شد. رفتارگرایان اولیه تمایل داشتند نظریه یادگیری و شرطی سازی را آن طور که در آزمایشگاه با حیوانات انجام می شد با انسان به کار برند. درمانگران رفتاری معاصر در الگوهای خود تجدید نظر کرده و نقشی را برای عوامل شناختی و واسطه ای در نظر گرفته اند.

مفهوم تقویت، قلب رویکرد رفتاری است. گفته می شود هر زمان رویدادی به دنبال رفتار بیاید و احتمال تکرار رفتار را افزایش دهد، تقویت روی داده است. رویکرد رفتاری در مورد اختلالات روانی نیز تبیین های متفاوتی دارد. افسردگی از جمله اختلالاتی است که  نظریه پردازان رویکرد رفتاری در باب آن به تفضیل سخن گفته اند. افسردگی حالت مرضی عاطفی است که با احساس ناامیدی، بی کفایتی، گناه، بی ارزشی و استدلال و منطق ناکارآمد همراه است (فیرس و ترال به نقل از فیروزبخت،1386).

اگرچه رویکردهای رفتاری فعلی برای اختلال افسردگی در فرضهای نظری و راهبرهای درمانی متفاوت هستند، ولی همه آنها در اصل بنیاد و منشاء واحدی دارند. به سر می برند در مقایسه با افراد دیگر از اعتماد به نفس پایین تری برخوردارند (رهم[7]، 1977). یکی از حوزه هایی که افسردگی می تواند تاثیر سویی بر آن گذارد، فرایندهای خودکنترلی می باشد. نظریه پردازان رفتاری فرض می کنند که افسردگی و فقدان تقویت به هم وابسته اند. بسیاری از این نظریه پردازان به شدت تحت تاثیر مطالعات اسکینر بوده اند. عقاید ناشی از کار اسکینر با تاکید بر تعامل اجتماعی، خصوصا روی لینکه چطور رفتار افراد دیگر می تواند بعنوان تقویت عمل کند، اصلاح شده اند. لوینسون[8] و همکارانش(1974) در زمره پیشگامان تحقیق روی افسردگی از نقطه نظر رفتاری بوده اند. بطور کلی، آنها تاکید دارند که میران پایین بازده رفتار و احساس غم و ناراحتی

تیر 1393
 

(در فایل دانلودی نام نویسنده موجود است)

تکه هایی از متن پایان نامه به عنوان نمونه :

(ممکن است هنگام انتقال از فایل اصلی به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد یا بعضی نمادها و اشکال درج نشود ولی در فایل دانلودی همه چیز مرتب و کامل است)

چکیده پایان‌نامه:
عالمان شیعه معتقدند امامت و ولایت از اصول دین، و دنباله رو نبوت پیامبر اکرمk بوده وامام علیj نیز خلیفه بلافصل بعد از پیامبر اکرمk می‌باشد و بر این مطلب آیات و روایات فراوانی دلالت می‌کند. اما عالمان اهل سنت امام علیj را به عنوان خلیفه بلا فصل بعد از نبی اکرم نمی‌دانند. یکی از این عالمان که جایگاه علمی خاصی در میان اهل سنت دارد محمد بن جریر طبری است. در این پایان نامه قصد داریم، عوامل عدم پذیرش عالمان اهل سنت به خصوص طبری بر این مدعا را با بررسی آیات ولایت(ولایت، تبلیغ، مباهله، اطاعت، امامت، صادقین) مورد توجه قرار دهیم. و این‌که آیا طبری در بین آیات قرآن کریم آیا دلالت آیه‌ای بر امامت امیرالمؤمنینj می‌پذیرد یا نه؟ و استدلال او بر عدم پذیرش خلافت بلا فصل امام علیj چیست؟ متأسفانه با وجود روایات متعدد نبوی در شأن نزول آیات که سند آن‌ها صحیح می‌باشد، طبری أخذ به روایات شاذ و نادر و بعضا ضعیف السند نموده است و در اکثر موارد بدون این‌که نظر خود را بیان کند به نقل اقوال مختلف پرداخته و از کنار آیات گذشته است. پذیرش این‌که چنین احادیثی به دست طبری نرسیده و یا استدلال‌های عالمان شیعه به ذهن او خطور نکرده، خیلی مشکل است زیرا ایشان خود جزء محدثین و فقهای متقدم بوده است. اختصار کلام و گفتار طبری و همچنین بیان اقوال بدون بیان نظر خود، قابلیت نقد و بررسی دقیق و موشکافانه را از کلام ایشان گرفته است.

واژگان کلیدی: ولایت، امامت، طبری، اهل بیتb، جامع البیان

فهرست مطالب
مقدمه. 1

فصل اول: کلیات و مفاهیم. 4

گفتار اول: کلیات… 5

تبیین مسأله. 5

پیشینه تحقیق.. 6

جدید بودن و نوآوری تحقیق.. 6

ضرورت تحقیق.. 7

هدف تحقیق.. 8

سؤالات تحقیق.. 9

سؤال اصلی.. 9

سؤالات فرعی.. 9

فرضیه ها 9

روش انجام تحقیق.. 10

گفتار دوم: مفاهیم. 10

طبری و جایگاه تفسیر وی.. 10

معنا یابی واژگان تحقیق.. 16

امامت از دیدگاه لغت نویسان و متکلمان. 16

1. 1 معانی عام. 18
1. 2 معانی خاص…. 19
اهل بیت از نظرگاه لغت دانان و قرآن پژوهان. 20

معنا یابی واژه ولایت در آیات و انواع آن. 24

الف: ولایت تکوینی.. 25

ب: ولایت تشریعی.. 26

جمع بندی.. 28

فصل دوم: آیات دلالت کننده بر امامت امام علیj و اهل بیت b به دلالت مطابقی.. 30

درآمد. 31

گفتار اول: آیه ولایت… 32

معنایابی واژه‌ها 32

نقش معنای واژه إنما: 33

معنای واژه ولی.. 33

شان نزول آیه ولایت‏ 35

آیه ولایت و نگرش کلی مفسران امامیه. 37

آیه ولایت و نگرش کلی مفسران اهل سنت… 39

دیدگاه طبری و دلایل آن. 41

نقد و بررسی.. 43

1- اهمیت و معنای سیاق.. 44

2- شرایط و ضوابط اعتبار سیاق.. 44

جمع بندی.. 48

گفتار دوم: آیه تبلیغ.. 49

شأن نزول آیه تبلیغ. 50

آیه تبلیغ و نگرش کلی مفسران امامیه. 54

آیه تبلیغ و نگرش کلی مفسران اهل سنت… 55

1- نزول آیه در مورد حراست در مکه. 55

2- نزول آیه درباره رجم و قصاص…. 56

3- نزول آیه در جنگ با بنی انمار. 56

4- نزول آیه درباره مکر یهود. 56

دیدگاه طبری و دلایل آن. 57

نقد و بررسی.. 59

جمع بندی.. 61

گفتار سوم: آیه مباهله. 62

معنای واژه مباهله. 63

 

شأن نزول آیه مباهله. 64

آیه مباهله و نگرش کلی مفسران امامیه. 65

آیه مباهله و نگرش کلی مفسران اهل سنت… 67

دیدگاه طبری و دلایل آن. 68

نقد و بررسی.. 70

جمع بندی.. 70

فصل سوم: آیات دلالت کننده بر امامت امام علیj و اهل بیتb به دلالت التزامی.. 72

درآمد. 73

گفتار اول: آیه اطاعت… 73

معنای واژه اولی الامر. 74

آیه اطاعت و نگرش کلی مفسران امامیه. 75

آیه اطاعت و نگرش کلی مفسران اهل سنت… 84

1- حاکمان و والیان. 84

2- فرماندهان سپاه در سرایا در عصر پیامبرk.. 85

3- فقیهان و عالمان دینی.. 85

4- خلفای راشدین یا ابوبکر وعمر. 86

5- افراد اهل حل و عقد. 86

دیدگاه طبری و دلایل آن. 86

نقد و بررسی.. 89

الف: تناقض دلالی اخبار. 89

ب: نبود امتیاز عصمت برای مصادیق ذکر شده 90

جمع بندی.. 90

گفتار دوم: آیه امامت… 92

شخصیت ابراهیمj در آیات قرآن. 92

مقامات پیامبران در عبارات قرآن. 93

الف: مقام نبوت… 93

ب: مقام رسالت… 94

ج: مقام امامت… 95

تفسیر واژگان آیه امامت… 96

معنای واژه «ابتلا» 96

معنای «کلمات» از دیدگاه مفسران. 96

معنای امام و امامت… 98

معنای لفظ «ظالمین» 98

آیه امامت و نگرش کلی مفسران امامیه. 100

آیه امامت و نگرش کلی مفسران اهل سنت… 104

دیدگاه طبری و دلایل آن. 106

نقد و بررسی.. 109

جمع بندی.. 109

گفتار سوم: آیه صادقین.. 111

معنایابی لفظ صدق.. 112

صدق در اصلاح قرآنی.. 113

آیه صادقین و نگرش کلی مفسران امامیه. 116

1- محتوای آیه. 117

2- روایات صادره از پیغمبر اکرمk و معصومینb.. 119

آیه صادقین و نگرش کلی مفسران اهل سنت… 120

دیدگاه طبری و دلایل آن. 122

نقد و بررسی.. 123

جمع بندی.. 124

نتیجه گیری.. 126

فهرست منابع و مؤاخذ. 128

 

مقدمه
تفسیر قرآن کریم در گرو معرفت آن است و چون شناخت آن درجات گوناگونی دارد بنابراین تفسیر آن نیز مراتب مختلفی دارد. بعضی قرآن را در اثر اتحاد با حقیقت آن می‌شناسند مثل پیامبر اکرمk و اهل بیت عصمتb که به منزله جان رسول خداk هستند.

(ممکن است هنگام انتقال از فایل اصلی به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد یا بعضی نمادها و اشکال درج نشود ولی در فایل دانلودی همه چیز مرتب و کامل است)

چکیده

یکی از مباحث مهم و حیاتی در عرصه دین شناسی به معنای عام و علوم قرآنی به معنای خاص، بررسی مسأله اعجاز قرآن کریم است. اعجاز قرآن با محورهای متعددش در هر دوره‌ای لازم است مورد تأمل قرار گیرد تا بدین وسیله کارآمدی خود را در مقام پاسخگویی به شبهات حفظ کند. ابن عاشور، مؤلف مالکی مذهب تفسیر التحریر والتنویر نیز به تبعیت از علمای پیشین، در این عرصه وارد شده و بعد از نگارش مقدمه ای مفصل در باب اعجاز، نکات بدیعی پیرامون وجوه اعجاز(بیانی، علمی، تشریعی و غیبی) مطرح می‌کند. در این پژوهش، علاوه بر استخراج و بررسی این نکات، تلاش شده است به تحلیل، تبیین و نقد آرا و اقوال ایشان، پرداخته شود. از نظریات خاص ایشان این است که حروف مقطعه از اعجازهای علمی قرآن است همچنین امی بودن پیامبر را نه به عنوان وجه اعجاز، بلکه آن را مکملی بر اعجاز قرآن بیان می‌کند. وجوه اعجاز در تفسیر ابن عاشور نیز با تبعیت از آراء متقدمان اما با رویکردهای جدیدی ارائه می‌‌شود. ایشان در اعجاز بیانی مواردی از بلاغت و فصاحت بی سابقه قرآن را با عنوان مبتکرات القرآن ذکر می‌‌کند و یکی از این ابتکارات را ذکر عباراتی می‌‌داند که از دو طرف آن به یک شکل خوانده می‌‌شوند و آن را مقلوب مستوی می‌‌نامد مانند عبارت کل فی فلک /23انبیاء. ایشان از طرفداران اعجاز علمى قرآن بوده و طرح نکات علمى مناسب با آیات را در تفسیرش بدون اشکال دانسته و آن را با ذکر شروطی قابل تطبیق در عصرها و دوره ‌‌های بعد می‌داند همچنین از  باب  اعجاز علمی مشاهده می‌شود  نظریات وی گاه مخالف با نظر مشهور مفسران است.

کلمات کلیدی: ابن عاشور، اعجاز، التحریر والتنویر.

 

 
عنوان            فهرست مطالب                                        صفحه
مقدمه. 1

فصل اول: کلیات.. 4

1-1.کلیات.. 5

1-1-1. بیان مسأله. 5

1-1-2. اهمیت موضوع و ضرورت تحقیق.. 6

1-1-3. هدف تحقیق.. 6

1-1-4. پیشینه تحقیق.. 6

1-1-5. سؤالات تحقیق.. 8

الف) سؤال اصلی.. 8

ب) سؤالات فرعی.. 8

1-1-6 . فرضیات تحقیق.. 8

1-1-7. روش تحقیق.. 9

1-1-8. معرفی ابن عاشور 9

1-1-9. معرفی تفسیر التحریر و التنویر. 10

1-2. مفاهیم. 11

1-2-1. واژگان دال بر اعجاز در قرآن. 11

الف) «آیه» و «آیات». 11

ب) «بینه» و «بینات». 12

ج)«سلطان». 13

د)«برهان». 13

ه) «معجزه». 14

1-2-2. تحدی قرآن کریم. 14

1-2-2-1.  مراحل وآیات مربوط به تحدی.. 15

1-2-2-2 تحدی در حروف مقطعه. 18

1-2-2-3.  گستره تحدی (شمول افرادی- شمول زمانی- شمول احوالی) 19

1-2-2-4. کمترین حد آیات در تحدی.. 22

1-2-3.  امی بودن پیامبر، مکملی بر اعجاز قرآن. 23

1-2-4. وجوه اعجاز درتفسیر التحریر و التنویر. 24

جمع‌بندی.. 26

فصل دوم: اعجاز بیانی.. 27

2-1. تعریف اعجاز بیانی.. 29

2-2.اعجاز بیانی در الفاظ قرآن. 31

2-2-1 . نوآوری در استعمال واژگان، اصطلاحات و ترکیب‌ها 31

2-2-2. استفاده از الفاظ در معانی جدید. 33

2-2-‌3. ترجیح یک واژه نسبت به الفاظ متقارب المعنی.. 34

2-2-4. احیای واژگان کم کاربرد. 35

2-3.اعجاز بیانی در اسلوب  قرآن. 36

2-3-1. ایجاز 36

2-3-2. تمثیل. 41

2-3-3. تشبیه. 43

2-3-4 .تضاد (طباق) 44

2-3-5 . مجاز 46

2-3-6. تقدیم و تأخیر (حصر یا قصر) 46

2-3-7. مقلوب مستوی.. 47

2-3-8. تفنن در نقل، با بیان‌ها و واژگان متعدد. 48

2-3-9 .حسن مطلع و حسن ختام بدیع آیات.. 49

2-3-10. عادات قرآن. 51

2-3-11. تناسب.. 51

الف) تناسب آیات.. 51

ب)  تناسب سوره‌ها 56

2-4 . صرفه. 57

جمع بندی.. 59

فصل سوم: اعجاز علمی.. 61

3-1. تعریف اعجاز علمی.. 63

3-2.یک اشکال شاطبی در باب مسائل علمی قرآن و نقد آن توسط ابن عاشور 64

3-3. تمایز قرآن با معجزات دیگر انبیا از نگاه ابن عاشور 66

3-4. روایت نبوی در اثبات وجود اعجاز علمی در قرآن و استمرارآن. 67

3-5. گستره علوم مرتبط با قرآن. 68

3-6. مراد از آیه «تبیانا لکل شیء »در التحریر والتنویر. 69

3-7. قول به تفصیل و شرط تطبیق صحیح علوم با آیات قرآن. 69

3-8. کمیت آیات مربوط به اعجاز علمی در تفسیر التحریر والتنویر. 71

3-9. تصریح ابن عاشور به آیات مربوط به اعجاز علمی.. 72

3-9-1. حروف مقطعه. 72

3-9-2. اخبار علمی مطابق با واقعیت تاریخی.. 73

3-9-2- 1. غرق شدن فرعون در دریا و سالم ماندن جسم او 73

3-9-2-2. “ملک”، لقب پادشاهان عصر حضرت یوسف.. 74

3-9-2-3. تقویم عصر اصحاب کهف.. 74

3-9-3. اخبار علمی پیرامون خلقت انسان. 75

3-9-3-1. سلاله. 75

3-9-3-2. لقاح نطفه. 76

3-9-3-3. علقه. 76

3-9-3-4. تاریکی سه گانه شکم مادر 77

3-9-3-5. مراحل رشد جنین.. 77

3-9-4. اخبار علمی پیرامون آسمان ها و زمین (کیهانی) 78

3-9-4-1. پیوستگی وگسستگی زمین وآسمان ها( رتق و فتق) 79

3-9-4-2 .نورانی نبودن ذاتی کره ماه 80

3-9-4-3. کروی بودن زمین.. 80

3-9-4-4 .گردش زمین به دور خورشید. 82

3-9-4-5 . سایه. 84

3-9-4-6. سقف بودن آسمان. 85

3-9-4-7. مدار حرکت اجرام آسمانی.. 85

3-9-5 . نزول باران به مقدار ثابت در هر سال. 86

3-9-6. اصول استدلال عقلی.. 86

3-10. آیات اعجاز علمی و عدم تصریح ابن عاشور 87

3-10-1.جاذبه زمین.. 87

3-10-2. اعماق کوه‌ها 90

3-10-3. کوچکتر شدن سطح زمین.. 90

3-10-4. عدم اختلاط آب دو دریا ناشی از تفاوت چگالی آب شیرین و شور 91

3-10-5. سرعت حرکت خورشید. 91

3-11. تفسیر علمی آیات از منظر ابن عاشور 92

3-11-1 .آسمان‌ها 92

3-11-2. گسترش زمین.. 92

3-11-3. رعد و برق و باران. 93

3-11-4.چشمه و سفره‌های زیر زمینی.. 93

3-11-5. باد. 93

3-11-6 .گردش خون. 93

3-11-7. اختلاف رنگ پوست.. 94

3-11-8 .خواب.. 94

3-11-9 .مروارید. 94

3-11-10. حریر. 95

3-11-11 .شیشه. 95

3-11-12. آهن.. 95

3-11-13. سراب.. 96

جمع‌بندی.. 97

فصل چهارم: اعجاز تشریعی.. 99

4-1 تعریف اعجاز تشریعی.. 100

4-2.علت تشریع احکام شرعی در قرآن. 101

4-3.اهداف هشتگانه قرآن از  نگاه ابن عاشور 102

 

4-4. نمونه‌هایی از اعجاز تشریعی در قرآن. 104

4-4-1. دعوت به توحید. 104

4-4-2.نیکی به والدین.. 104

4-4-3. رعایت عدالت اجتماعی.. 105

4-4-3-1. توزیع عادلانه اموال در بین مردم به ویژه نیازمندان. 106

4-4-3-2.حق زنان و دختران در تقسیم ارث.. 106

4-4-3-3.رعایت حقوق یتیمان. 107

4-4-4.  تحریم ربا 107

4-4-5. تلاش در جهت آزادی اسرا 108

4-4-6 تحریم سخن گفتن به نجوا 109

4-4-7. تحریم ازدواج‌های جاهلی.. 109

4-4-8. ادای امانت به صاحب آن. 110

4-4-9. توقف در مواجهه با شبهات.. 111

4-4-10. تحریم زنا 111

4-4-11. نهی از قتل نفس… 111

4-4-12.  نهی از تبذیر. 111

جمع‌بندی.. 112

فصل پنجم: اعجاز غیبی.. 113

5-1. تعریف اعجاز غیبی.. 115

5-2. اقسام اخبار غیبی و پیشگوئیهای قرآن. 115

5-2-1. اخبار غیبی از گذشته (قصه های قرآنی) 116

5-2-1-1. برخی ویژگی‌های قصه‌های قرآنی.. 116

5-2- 2 .اخبار غیبی مربوط به زمان حال. 120

5-2-2-1 .خبر از دشمنی و نفاق درونی منافقان. 120

5-2-2-2. خبر دادن از دشمنی و توطئه منافقان با ساخت مسجد ضرار 121

5-2-3. اخبار غیبی مربوط به آینده 122

5-2-3-1. پیشگویی قرآن و نفی ابد از هماوردی دشمنان با قرآن. 122

5-2-3-2. پیشگویی قرآن از آرزوی مرگ نداشتن یهودیان. 123

5-2-3-3. پیشگویی قرآن از ساخته شدن مسجدی بین مسجد الحرام ومسجد الأقصی   123

5-2-3-4. پیشگویی قرآن از گسترش اسلام (فتح مکه و دیگر پیروزی‌ها) 124

5-2-3-5. پیشگویی قرآن در غلبه‌ی روم بر سپاه فارس… 125

5-2-3-6. پیشگویی قرآن در تشکیل حکومت دائمی مسلمانان. 126

5-2-3-7. پیشگویی قرآن درباره قوم یأجوج و مأجوج. 126

5-2-3-8. پیشگویی قرآن از اختراع وسایل نقلیه جدید. 127

5-2-3-9 .پیشگویی از احوال وعملکرد منافقان در آینده 128

جمع‌بندی.. 130

نتیجه‌گیری نهایی.. 131

پیشنهادها 133

فهرست منابع. 134

الف)منابع فارسی.. 134

ب)منابع عربی.. 135

ج)مقالات.. 138

د)نرم افزار 138

مقدمه
 

 

 

قرآن کریم، به گفته خود، کتابی جهان شمول است و اختصاص به زمان ومکان، نژاد، آداب وسنن خاص ندارد. {ذکری للعالمین}[1] و {نذیرا للبشر}[2]. لازمه این کلیت و دوام و نیز نیازمندی همیشگی بشر به آن، این است که هیچ‌گاه گرد کهنگی بر آن ‌نشیند و همیشه تازه باشد. از آن جا که قران برای تبیین حقایق عالم آمده و حقایق حاکم بر آن، ثابت و غیر متغیر است و از سوی دیگر چون برای هدایت فطرت انسانها آمده و این فطرت تبدیل و دگرگونی نمی‌پذیرد { فطرت الله التی فطر الناس علیها لا تبدیل لخلق الله}[3] پس قرآن هیچ‌گاه کهنه و مندرس نمی‌گردد. فطرت انسان هم همواره خواهان کمال و نیازمند رهبری است و قرآن کریم در این میان، رابط علمی، فرهنگی فطرت انسان با حقیقت جهان خارج و با خالق هستی بخش جهان است. خدای سبحان ، محتوا و شکل و قالب معجزه ختمیه خود، قرآن را به گونه‌ای تنظیم کرده که همیشه سفره و مأدبه‌ای باشد تا همگان در هر عصری بر سر آن بنشینند و از نعمت‌های معرفتی آن استفاده برند.[4] از امام صادق(×) سؤال شد که چرا قران با تکرار و درس ونشر،جز تازگی اثر دیگری نمی‌پذیرد؟آن حضرت فرمود: « لأن الله تبارک و تعالی لم یجعله لزمان دون زمان و لا لناس دون ناس فهو فی کل زمان جدید و عند کل قوم غض إلی یوم القیامة»[5] یعنی تازگی قرآن برای آن است که خدای تبارک و تعالی آن را برای زمان موقت، یا مردم خاصی نفرستاده و چون همیشگی و همگانی است، در هر دوره‌ای جدید است و در نزد هر مردمی تا روز قیامت، شیرین و پرجذبه است.

امام باقر (×) نیز از باب تشبیه معقول به محسوس، همیشگی بودن قرآن را به همواره بودن دو اختر فروزان آفتاب وماه تشبیه می‌سازد: { یجری کما تجری الشمس والقمر}[6] یعنی قرآن همانند دو اختر پر فروغ خورشید و ماه، همیشه در جریان است و زندگی انسانها را تا پایان دنیا روشن می‌سازد.

در این میان نقش مفسران در نشان دادن هرچه بهتر این فروغ و روشنایی قابل اغماض نیست. تفسیر التحریر و التنویر، تفسیری جامع از عالم مفسر معاصر، محمد بن طاهر  ملقب به ابن عاشور می‌باشد. همان گونه که از مقدمه ایشان برمی‌آید؛ از بزرگترین آرزوهای این مفسر از زمانهای دور، نگارش تفسیر قرآن کریم بوده که جامع مصالح دین ودنیا و حاوی کلیات علوم باشد و بتواند دشواری درک وفهم آیات را رفع کند و نیز از بلاغت و بیان نکات علمی و کلیات تشریع بهره جسته وبه تفصیل مکارم اخلاق بپردازد.[7] وی تلاش می کند به هر نحوی که می‌شود، به این آرزوی خود جامه عمل بپوشاند اما هنگامی که بر مسند قضاوت می نشیند دیگر چندان امیدی در تحقق آرزویش نمی‌بیند.[8] اما درنهایت تصمیم می گیرد که از قضاوت کنار رود وتلاش وهمت خود را در تفسیر قرآن به کار گیرد و نکاتی در تفسیر خود بیان کند که مفسران قبل به آن نکات اشاره نکرده اند.[9]

ایشان بیان می‌کند موارد و نکات مربوط به اعجاز قرآن، با مراجعه به تفاسیر دیگر  هم به چشم می‌خورد ولی وی نیز خواسته در این عرصه وارد شود. عقیده ابن عاشور بر این بود که نباید تمام تلاش‌های مفسران پیش از خود را نادیده گرفته و نقض نمود. بلکه ایشان به صورت اساسی سعی در تحول و گسترش آرا و نظریات آنان داشت. در واقع از نظر او، این همان روش عالمان مخلص است که نتایج علمی گذشتگان را هیچ نشمرده بلکه در جهت رفع نواقص و ترمیم ضعف‌های آن می‌کوشند. عبارت وی موضع‌گیری

1ـ1 تعریف مساله……………………………………………………………………………………………………..1

1ـ2سابقه و پیشینه تحقیق………………………………………………………………………………………2

1ـ3ضرورت انجام تحقیق………………………………………………………………………………………….2

1-4 سوال اصلی……………………………………………………………………………………………………….2

1ـ5 سوالات فرعی…………………………………………………………………………………………………….2

1-6 فرضیه ها…………………………………………………………………………………………………………..2

1ـ7 هدف ها و کاربردها…………………………………………………………………………………………. 3

1ـ8 جدید بودن تحقیق……………………………………………………………………………………………3

1ـ9 شرح احوال………………………………………………………………………………………………………..3

1 ـ10ارتباط با اگزیستانسیالیسم…………………………………………………………………………..11

1ـ11 روش فلسفی…………………………………………………………………………………………………15

1ـ12 تعمق اولیه……………………………………………………………………………………………………17

1ـ13 تعمق ثانویه………………………………………………………………………………………………….18

1ـ14 مساله و راز……………………………………………………………………………………………………19

1ـ15 بودن و داشتن………………………………………………………………………………………………20

1ـ16 فلسفه عینی………………………………………………………………………………………………….21

فصل دوم: رویکرد های انضمامی به هستی

2ـ1.هستی………………………………………………………………………………………………………………23

2ـ2.عشق………………………………………………………………………………………………………………..24

2ـ3.آمادگی و دردسترس بودن……………………………………………………………………………..26

2ـ4.وفا و ایمان……………………………………………………………………………………………………….28

 

2ـ5.امید………………………………………………………………………………………………………………….33

فصل سوم:انسان

3ـ1.شناخت انسان…………………………………………………………………………………………………37

3ـ2.حقیقت انسان………………………………………………………………………………………………….38

3ـ3.بی قراری انسان در دوره مدرن………………………………………………………………………39

3ـ4.انسان مساله ساز……………………………………………………………………………………………..45

3ـ5.تشویش،دلهره و اضطراب در انسان………………………………………………………………..51

3ـ6.انسان مشوش در مقام اذیت و آزار خویش…………………………………………………….54

3ـ7. تشویش مورد نکوهش بزرگان……………………………………………………………………….56

3ـ8.آزادی……………………………………………………………………………………………………………….58

3ـ9.مرگ و ناامیدی……………………………………………………………………………………………….62

3ـ10.شر و رستگاری………………………………………………………………………………………………66

3ـ11 .رابطه من و تو……………………………………………………………………………………………..71

فصل چهارم: فناوری و جهان

4 ـ1.فناوری……………………………………………………………………………………………………………75

4ـ2.پیامد منفی فناوری…………………………………………………………………………………………79

4ـ2ـ1فقدان اصالت و تمامیت………………………………………………………………………………………..79

4ـ2ـ2.فقدان خلاقیت در فرد…………………………………………………………………………………………80

4ـ2ـ3.فقدان معنای مناسب برای انسان………………………………………………………………………….82

4ـ2ـ4از دست دادن حس فطری……………………………………………………………………………………84

4ـ2ـ5عدم جذب شدن به سوی امر مقدس و متعالی……………………………………………………….85

فصل پنجم: اخلاق کاربردی

5ـ1.فلسفه و اخلاق………………………………………………………………………………………………..88

5ـ2.ارزش انسان…………………………………………………………………………………………………….94

5ـ3.هولوکاست،شکنجه و ارزش انسان……………………………………………………………….101