فرد یا دیگران، ملکه بصیرت در انسان فعلیّت یافته و با فعلیّت این قوه شاهد ایجاد مراتب حرکت در عالم ماده می‏باشیم که از این مراحلِ حرکت قوه بصیرت به سوی کمالش با نام تربیت تعبیر آورده شده است، شخص بصیر با تحلیل تجارب گذشته خود و دیگران، به معرفتی نسبت به آن وقایع دست می‏یابد که به واسطه این معرفت است که مورد خطاب بیان نشانه‏هایی قرار می‏گیرد، با دیدن نشانه‏ها است که فرد عبرت گیرنده متذکّر شده و با توجّه به عاقبت پیشینیان، تصمیم‏گیری صحیحی را برای آینده خویش می‏نماید.

کلید واژه : قرآن، نهج البلاغه، عبرت، بصیرت، تذکّر، تربیت، آثار تربیتی.

 

 

 

 

 

 

 

فهرست مطالب

مقدمه………………………………………………………………………………………………………………………1

1- بیان مسأله……………………………………………………………………………………………………………..1

2- اهمیت موضوع………………………………………………………………………………………………………..1

3- پیشینه پژوهش…………………………………………………………………………………………………………1

4- سؤالات پژوهش……………………………………………………………………………………………………….2

5- فرضیه تحقیق………………………………………………………………………………………………………….2

6- روش پژوهش………………………………………………………………………………………………………….2

فصل اول (کلیات و مفاهیم)………………………………………………………………………………………………..3

1-1- مفهوم شناسی عبرت…………………………………………………………………………………………………4

1-1-1-معنای لغوی عبرت…………………………………………………………………………………………………4

1-1-2- معنای اصطلاحی عبرت……………………………………………………………………………………………6

1-2- مبانی عبرت………………………………………………………………………………………………………….9

1-2-1- ملکه بصیرت …………………………………………………………………………………………………….10

1-2-2- اسباب ثابت عالم و اختیار انسان‏ها…………………………………………………………………………………12

فصل دوم (تحلیل عبرت از دیدگاه قرآن و نهج البلاغه)

 

………………………………………………………………………15

2-1- مکانیزم کسب عبرت…………………………………………………………………………………………………16

2-1-1- ویژگی‏های عبرت گیرندگان ( شرایط لازم جهت نگاه عبرت آموز)…………………………………………………..16

2-1-1-1- توجه و عدم غفلت (اولوا الابصار)………………………………………………………………………………17

2-1-1-2- تحلیل صحیح و تفکر (اولوا الباب)……………………………………………………………………………..18

2-1-1-3- نگاه داشتن در ذهن و دل و عقل(خاشعین)………………………………………………………………….22

2-1-2- اقسام عبرت………………………………………………………………………………………………….25

2-1-2-1- عبرت از افراد …………………………………………………………………………………………….26

الف- حضرت ایوب…………………………………………………………………………………………………..29

ب- بلعم باعوراء ……………………………………………………………………………………………………..31

ج – قارون……………………………………………………………………………………………………………33

2-1-2-2-عبرت از سرنوشت اقوام و جوامع…………………………………………………………………………..36

الف – قوم سباء………………………………………………………………………………………………………36

ب- اصحاب سبت……………………………………………………………………………………………………39

ج- اصحاب رسّ……………………………………………………………………………………………………..43

2-1-2-3- عبرت از وقایع و حوادث ………………………………………………………………………………..45

الف- عبرت از جنگ بدر…………………………………………………………………………………………….45

ب- عبرت از جنگ اُحد……………………………………………………………………………………………..47

ج- خوارج………………………………………………………………………………………………………….49

2-2- مکانیزم فعلیّت عبرت………………………………………………………………………………………….51

2-2-1- نقش آیات (نشانه‏ها) در فعلیّت عبرت……………………………………………………………………….52

2-2-1-1-ارتباط عبرت و نشانه‏ها……………………………………………………………………………………52

2-2-1-2- مخاطبین بیان نشانه‏ها…………………………………………………………………………………….53

الف – کسانی که گوش فرا می‏دهند…………………………………………………………………………………..55

ب- اهل تفکر……………………………………………………………………………………………………….55

ج- صاحبان عقل ………………………………………………………………………………………………….56

د- صاحبان علم …………………………………………………………………………………………………..58

ه – مؤمنین………………………………………………………………………………………………………..58

و – متّقین…………………………………………………………………………………………………………59

ز- صابران…………………………………………………………………………………………………………60

ح – اهل فراست و هوش…………………………………………………………………………………………..60

ط – اهل یقین……………………………………………………………………………………………………..61

2-2-2- تذکّر و یادآوری ناشی از فعلیّت عبرت……………………………………………………………………..61

2-2-2-1-عامل تذکّر………………………………………………………………………………………………63

2-2-2-2- متعلّق تذکّر……………………………………………………………………………………………..65

فصل سوّم(آثار تربیتی عبرت از دیدگاه قرآن و نهج البلاغه…………………………………………………………….67

3-1- ارتباط عبرت و تربیت………………………………………………………………………………………….68

3-1-1- مبانی و مفهوم شناسی تربیت…………………………………………………………………………………68

3-1-1-1- مبانی تکوینی تربیت (قابلیّت تربیت)……………………………………………………………………….69

3-1-1-2- مبانی تشریعی تربیت (نقش مربی)………………………………………………………………………….70

الف – روش تربیتی رسولان……………………………………………………………………………………………72

ب- روش تربیتی کتاب‏های آسمانی…………………………………………………………………………………….74

3-1-2- نسبت عبرت و تربیت…………………………………………………………………………………………77

3-2- آثار تربیتی عبرت………………………………………………………………………………………………..77

3-2-1- شناخت دنیا…………………………………………………………………………………………………..78

3-2-2- بازداری از گناه ……………………………………………………………………………………………….82

3-2-3- کشف سنت‏های ثابت الهی…………………………………………………………………………………….88

3-2-3-1- ارسال پیامبران………………………………………………………………………………………………88

3-2-3-2- هلاک ساختن امت‏ها پس از اتمام حجت الهی ………………………………………………………………89

3-2-3-3- هلاکت امت‏ها پس بر اثر ستم و ناسپاسی……………………………………………………………………91

3-2-3-4- ازدیاد نعمت در اثر سپاس گزاری……………………………………………………………………………93

3-2-3-5- تغییر سرنوشت امت‏ها بر اثر عملکرد خود……………………………………………………………………94

3-2-3-6- سنت پیروزی حق بر باطل…………………………………………………………………………………..99

3-2-3-7- سنت امتحان و آزمایش…………………………………………………………………………………….102

3-2-3-8- سنت استدراج……………………………………………………………………………………………..107

3-2-4- انتقال تجارب…………………………………………………………………………………………………111

3-2-5- تحقق وعده‏های الهی………………………………………………………………………………………….113

3-2-6- هدایت و نجات ……………………………………………………………………………………………..122

3-2-7- الگو گیری……………………………………………………………………………………………………125

نتیجه………………………………………………………………………………………………………………….136

کتاب‏نامه………………………………………………………………………………………………………………138