ما در میان هر امتی پیامبری برانگیختیم با این پیام که خدا را پرستش کنید و از طاغوت بپرهیزید.

پس با گواهی از قرآن متوجه می شویم که تبلیغ و دعوت به شریعت از آدم تا خاتم بوده و بعد از آنها نیز ادامه دارد. چون تبلیغ و دعوت در واقع زنده کردن انسانهاست و تبلیغ اسلام یعنی زنده کردن خوبیها و ارزشهای معنوی انسانهاست و نیز بسیاری از آیات قرآن که به دعوت، تبلیغ، هدایت و امر به معروف و نهی از منکر دستور می دهد یا به بیان روش تبلیغ انبیای پیشین می پردازد، بازگو کننده اهمیت تبلیغ از دیدگاه خداوند است. از این رو هدف ما از این پژوهش حاضر این است که به استخراج و بررسی اخلاق تبلیغی در سیره رسول الله که در قرآن هم آورده بپردازیم و اصول و شیوه تبلیغ اسلام که پیامبر به آن همت گماشت را بیان کنیم. چرا که ایشان از آغاز رسالتش تا واپسین روزهای عمرش به این امر مبادرت ورزیدند.

شیوه تبلیغ پیامبراسلام این گونه بود که در سه سال آغاز رسالتش به دعوت مخفیانه و تبلیغ پنهانی پرداخت و بعد از آن به دستور خداوند آن را آشکار کرد و به تبلیغ و ترویج ایمان در جامعه‌ی جاهلیت آن روز پرداخت و تبلیغ خود را از بستگان خود آغاز کرد و مرحله بعد خویشاوندان خود و سپس اهل منطقه و شهر خودش را دعوت کرد و بعد از آن با نامه‌هایی که به سران همه کشورهای دنیا نوشت همه آنها را به اسلام دعوت کرد و مشرکین مکه از این کار پیامبر که تبلیغ اسلام بود بسیار ناراحت شدند و او و یارانش به مدت سه سال به شعب ابی طالب تبعید کردند و آنها این سه سال را در محاصره‌ی اقتصادی و سیاسی سپری کردند و با این حال، به سبب اهمیت تبلیغ رسالت، همه آن فشارها و شکنجه‌ها را تحمل کردند و دست از تبلیغ نکشیدند و همچنان مردم را به اسلام دعوت می کردند بدون ترس از مشرکین، تا اینکه اسلام در سراسر جهان انتشار یافت و هر لحظه در حال پیشرفت است که یکی از عوامل موفقیت و گسترش اسلام اخلاق نیکو پیامبر بود که خداوند این را به پیامبرش گوشزد می کند.

کلید واژه: اخلاق، تبلیغ، سیره.

 

 

 

 

فهرست مطالب

فصل اول: کلیات مفاهیم ومصطلحات 1

1-1- مقدمه 2

1-2- بیان مسأله 5

1-3- تبیین موضوع 7

1-4- اهمیت و ضرورت موضوع (تبلیغ) 8

1-4-1- از نگاه قرآن 8

1-4-2- از نگاه پیامبر (ص) 10

1-4-3- از نگاه ائمه اطهار 11

1-5- فواید علمی و کاربردی موضوع 13

1-6- پیشینه‌ی تحقیق 14

1-6-1- پیشینه تاریخی تبلیغ 14

1-6-1-1- تبلیغ پیش از اسلام 14

1-6-1-2- تبلیغ در اسلام 16

1-6-1-3- تبلیغ در عصر حاضر 17

1-7- سؤالات تحقیق 19

1-7-1- پرسش‌های اصلی تحقیق 19

1-7-2- پرسش‌های فرعی 19

1-8- روش تحقیق 20

1-9- تعریف مفاهیم و مصطلحات 21

1-9-2- اخلاق 21

1-9-3- تبلیغ 21

1-9-4- اخلاق تبلیغ 23

1-9-1- سیره 23

1-10- جمع بندی فصل اول 25

فصل دوم: مروری بر ادبیات تحقیق 27

فصل سوم: داده های تحقیق 30

آشنایی با سیره عملی پیامبر اکرم (ص) در تبلیغ 30

3-1- بخش اول: تبلیغ درسیره رسول الله(ص) 31

3-2-بخش دوم: جایگاه تبلیغ در سیره رسول الله (ص) 33

3-2-1- قلمرو و مراحل تبلیغ در سیره رسول الله (ص) 33

3-2-2- ضرورت تبلیغ 34

3-2-3- ابزار تبلیغ 35

3-3-  بخش سوم: اهداف تبلیغ در سیره رسول الله (ص) 37

3-3-1- دعوت به توحید و قسط: 38

3-3-2- دعوت به مکارم اخلاق 40

3-3-3- دعوت به تعلیم و تعلم 41

3-3-4- دعوت به آزادی اجتماعی و معنوی 42

3-3-5- دعوت به فطرت و اندیشه 43

3-4-  بخش چهارم: مخاطبان تبلیغ درسیره رسول الله(ص) 44

3-5- بخش پنجم: اصول تبلیغ در سیره رسول الله (ص) 48

3-5-1- رهبری و هدایت و سامان دادن مردم 48

3-5-2- خدا محوری 49

3-5-3- داشتن قاطعیت 49

3-5-4- سازندگی فرد و جامعه 50

 

3-5-5- درگیری و مبارزه با شرک و ستم خرافه 51

3-5-6- پیوند با مردم 51

3-5-7- بصیرت و تفکر 52

3-6- بخش ششم: آداب تبلیغ 52

3-6-1- شروع با نام خدا 52

3-6-2- متصل به وحی الهی 54

3-6-3- بر پایه‌ی حق 55

3-6-4- پاک و دلپسند 55

3-6-5- روشن و روشنگر 56

3-6-6- فارق حق و باطل 56

3-6-7- نیکو و شایسته 57

3-6-8- مستدل و منطقی 58

3-6-9- حساب شده و سنجیده 59

3-6-10- مایه‌ی رشد و کمال 60

3-6-11- بشارت و تشویق 60

3-6-12- جامع و متنوع 61

3-6-13- هشدار و موعظه 63

3-6-14- صریح و قاطع 63

3-6-15- مناسب با مقتضای حال 64

3-6-16- تناسب سن و سخن 66

3-6-17- ساده و آسان 66

3-6-18- شیوا و رسا 67

3-6-19- نرم و آرام 68

3-6-20- مختصر و مفید 69

3-6-21- هماهنگ و منظم 70

3-7- جمع بندی فصل سوم 71

فصل چهارم 73

4-1- بخش اول : ویژگی های اخلاقی فردی پیغمبر اکرم (ص) در تبلیغ اسلام چه بوده اند؟ 74

4-1-1- ایمان 74

4-1-1-1- معانی «ایمان» در قرآن کریم 74

4-1-1-2- ایمان مبلّغ 76

4-1-1-3- جلوه هایی از ایمان در سیره‌ی رسول الله (ص) 76

4-1-2- علم 76

4-1-2-1- علم مبلّغ 76

4-1-2-2- علم پیغمبر (ص) 81

4-1-3- اخلاص 81

4-1-3-1- اخلاص مبلّغ 81

4-1-3-2- اخلاص پیغمبر (ص) 82

4-1-4- ورع و تقوا 83

4-1-4-1- ورع و تقوای مبلغ 83

4-1-4-2- ورع و تقوای پیغمبر (ص) 84

4-1-5- ساده زیستی 86

4-1-5-1- ساده زیستی مبلغ 86

4-1-5-2- ساده زیستی پیغمبر (ص) 87

4-1-6- آراستگی 88

4-1-6-1- آراستگی ظاهر مبلّغ 88

4-1-6-2- آراستگی ظاهر پیغمبر (ص) 90

4-1-7- شجاعت 90

4-1-7-1- شجاعت مبلغ 90

4-1-7-2- شجاعت پیغمبر (ص) 91

4-1-8- استقامت 92

4-1-8-1- استقامت پیغمبر (ص) 92

4-1-8-2- استقامت مبلغ 92

4-2- بخش دوم:  ویژگی های اخلاقی اجتماعی پیامبر اکرم در تبلیغ اسلام چه بوده اند؟ 94

4-2-1- تواضع 94

4-2-1-1- تواضع مبلّغ 94

4-2-1-2- تواضع پیامبر (ص) 95

4-2-2- حُسن خلق 95

4-2-2-1- حُسن خُلق مبلّغ 96

4-2-2-2- حسن خلق پیغمبر (ص) 97

4-2-3- پیشگامی در امور 98

4-2-3-1- پیشگامی مبلغ 98

4-2-3-2- پیشگامی پیغمبر (ص) 99

4-2-4- شرح صدر 100

4-2-4-1- شرح صدر مبلّغ 100

4-3- جمع بندی فصل چهارم 101

فصل پنجم: صفات مبلّغ 103

5-1- آگاهی 104

5-2- ایمان به هدف 105

5-3- پیشگام 105

5-4- اخلاص 106

5-5- عادل و به دور از حب و بعض 107

5-6- سعه صدر و استقامت 109

5-7- امیدوار به وعده های الهی 111

5-8- اهل علم و عمل 112

5-9- قاطع و باشهامت 113

5-10- انتقادپذیر 114

5-11- حامی محرومان 115

5-12- توکل به خدا 116

5-13- نرمخو، مهربان و دلسوز 116

5-14- مردمی و درد آشنا 119

5-15- دوری از جناح ها و احزاب 121

5-16- خوش سابقه 122

5-17- صداقت 123

5-18- منظم و وقت شناس 124

5-19- ساده زیستی و بی تکلف 124

5-19-1- نمونه هایی از ساده زیستی رسول خدا (ص) 124

5-20- متواضع 125

5-21- تمیز، خوشبو، آراسته ظاهر 126

5-22- جمع بندی فصل پنجم 127

نتیجه گیری و پیشنهاد 128

پیشنهادات 131

منابع 132

 

 

 

 

1-1- مقدمه:

دعوت و تبلیغ جوهره تمام ادیان و مسئولیت همه پیامبران خدا بوده و در اسلام از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. اسلام، خصلت جاودانگی رسالتش، همگانی بودن دعوت و تبلیغ را طلب می کند. تبلیغ اسلامی، ابلاغ پیام الهی از سوی خداوند به مردم است که این امر خطیر به عنوان یک تکلیف در درجه اول توسط پیامبر اسلام (ص) و یا بر عهده جانشینان وی نهاده شده است و در مرحله‌ی دوم وظیفه مؤمنین است که در این راه مجاهدت کنند، محتوای پیام عبارت است از قوانین و دستورات خداوند که با هدف اتمام حجت بر انسان و هدایت او به سوی کمال و سعادت و عبودیت محض تحقق می یابد. در همین زمینه قرآن کریم می فرماید:

«وَمَا لَكُمْ لَا تُؤْمِنُونَ بِاللَّـهِ وَالرَّسُولُ یَدْعُوكُمْ لِتُؤْمِنُوا بِرَبِّكُمْ وَقَدْ أَخَذَ مِیثَاقَكُمْ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِینَ»[2]

«و شما را چه شده که به خدا ایمان نمی آورید [و حال آنکه] پیامبر [خدا] شما را دعوت می کند تا به پروردگارتان ایمان آورید، و اگر مؤمن باشید، بی شک [خدا] از شما پیمان گرفته است.

قرآن در روشی که برای شیوه تبلیغ و سنت خدایی این وظیفه مهم اتخاذ نموده، تبلیغ به «سبیل رَبّ» است یعنی مبلغ در برنامه تبلیغی خود سمت و سوی خدای داشته باشد «إقرأ باسم ربّک» را همیشه در نظر تبلیغی خود فراهم نماید. این نکته را قرآن چنین بیان می کند:

«ادْعُ إِلَى سَبِیلِ رَبِّك بِالْحِكْمَةِوَالْمَوْعِظَةِالْحَسَنَةِ…»[3]

با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت دعوت کن.

پس تبلیغ به شیوه های مختلف انجام می پذیرد که براساس آیه 159 آل عمران نرم خو بودن و داشتن حُسن خلق و مهربانی باعث جذب شدن افراد می شود و در مقابل خشن و سنگدل بودن، باعث پراکنده شدن افراد از اطراف شخص می شود.

سر سلسله‌ی مبلغین اسلامی حضرت محمد (ص) است که از جانب خداوند متعال مأموریت ابلاغ رسالت الهی را عهده‌دار شدند و می فرمایند: «انّما بعثت لأتمم مکارم الاخلاق» و خداوند هم در توصیف برترین بنده خویش چنین فرموده: «وَإِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِیمٍ»[4] اخلاق نیکو یکی از شیوه های تبلیغ است. تأثیر داشتن اخلاق نیکو با سیره رسول الله (ص) در تایید جبهه حق و تضعیف باطل است، پس اخلاق نیکو یکی از ابزارهای مهمی است که در جهت رشد فکری و شکوفایی نیروی بیان و اراده و ایمان می باشد، زندگی سراسر نور پیامبر (ص) مجموعه ای زیبا و جامع و کتابی است گویا که دارای بهترین شیوه ها و روش های ارشادی برای هدایت مخالفان اسلام بوده است و با توجه به اینکه سیره حضرت رسول خدا (ص) برای ما همواره بایستی الگو باشد و نیز ممکن است که شرایط اجتماعی، سیاسی و فرهنگی هر زمان از زندگی ما منطبق با شرایط ایشان باشد، لذا بررسی و تحلیل زوایای گوناگون سیره ایشان ضروری به نظر می رسد، و همچنین به جهت این که پرداختن به اخلاق تبلیغی پیامبر در راه رسیدن به هدف – که همان پاسداری از مرزهای مکتب و حفظ و نگهداری آن می باشد – دارای اهمیت ویژه ای است، بر آن شدم که اخلاق تبلیغ در سیره رسول الله (ص) را با توجه به آیات قرآن و با بهره گرفتن از متون قدیمی، تاریخی و روایی بررسی و تحلیل نمایم. با بررسی های مقدماتی مشاهده شد که آنچه از تعالیم اخلاقی و تربیتی اسلام در عرصه تربیت اعتقادی و رفتاری انسان در سنین مختلف رشد و نیز مسئولیت خانواده و اجتماع در فراهم ساختن زمینه های آن بیان شده، همگی هدفی یگانه را پی می جویند که از آن به عنوان قرب الهی یاد می‌شود. فراموش کردن این حقیقت، که تعالی انسان در گرو توجه به خداوند و تقرب جستن به وی است، به مثابه از خود بیگانگی شمرده شده است. علاوه بر این، ادیان و به ویژه اسلام برای ارائه الگوهای اخلاقی و تربیتی تأکید دارند که چهره تابناک انبیا و اولیاء همواره درس آموز و الهام بخش طالبان رشد و کمال بوده است «وَإِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِیمٍ»[5] و این اسوه نیکو که در آیات و روایات برای ما ثبت و ضبط شده میراث جاودانه برای رهپویان راه حق و هدایت جویان است.

با توجه به اینکه اخلاق تبلیغ همچون دیگر روش های تبلیغی، اصول و مبادی خاصی دارد که باید آداب و موازین آن رعایت شود تا موفقیت حاصل شود، لذا با ارشاد آقای دکتر محمد مهدی بهداروند، این موضوع را به عنوان کار تحقیقی خود انتخاب نموده‌ام تا از راه بررسی و تحلیل اخلاق تبلیغ در سیره رسول الله (ص) را استنباط نمایم، چرا که فراگیری و آشنایی با سیره حضرت رسول الله صلی الله علیه و آله، و نیز نحوه برخورد ایشان با گروه های مختلف فکری و اعتقادی در جامعه، جهت پیاده کردن شیوه های رفتاری آنان در عصر حاضر، لازم و ضروری است. رساله‌ای که تقدیم می شود با عنوان «اخلاق تبلیغ در سیره رسول الله صلی الله علیه و آله» گامی در این مسیر و تلاش است در این راستا.

با امید به اینکه خداوند متعال تلاش این حقیر را توشه‌ای اخروی برای روح پدر بزرگوارم به حساب آورده و سلامتی برای مادرم در این دنیا به حساب آورد و بتواند رضایت خاطر حضرت رسول الله صلی الله علیه و آله و ذریه پاکش را به همراه داشته باشد.

اللهم تقبّل منّا بمنک و کرمک

سمیه بروم‌وند

14/6/93

 

 

 

1-2- بیان مسأله:

در اعصار گذشته از دوران پیامبر صلی الله علیه و آله، تا کنون، تاریخ تبلیغ روش های گوناگونی را تجربه کرده است گاه گروه ها و احزاب حرکتی را به پیش برده اند و گاه افرادی به صورت تک رو اعتقادات خود را در قالب تبلیغ اسلامی بر جامعه القا نموده اند اما آنچه هویدا میباشد تبلیغی می تواند در اذهان و افکار جامعه حک شود که مبرا از هرگونه منییت و خودخواهی و خودکامگی باشد.همچون تبلیغ در سیره ی رسول اکرم که با استعانت از قرآن کریم کامل ترین مبلغ و بزرگ سالار تمام پیامبران است. در عظمت آن پیامبر همان بس که خداوند کریم در قرآن ایشان را با تعبیر «یا ایها الرسول یا یا ایها النبی»  مورد خطاب قرار می دهد. و او را انسانی الگو برای تمام جهانیان معرفی می کند و می فرماید: ô‰s)©9 tb%x. öNä3s9 ’Îû ÉAqߙu‘ «!$# îouqó™é& ×puZ|¡ymyÏj: در سیره و سخن پیامبر (ص) برای شما الگویی نیکو است. او به حق دارای اخلاق کامل و جامع تمام فضایل و کمالات انسانی بوده که خدایش او را چنین می ستاید. y7¯RÎ)ur 4’n?yès9 @,è=äz 5OŠÏàtã  و تو اخلاق عظیم  داری! (4) همچنین خداوند پیامبر را فرستاد تا به سراغ مردم برود و آنان را که دچار فراموشی نعمت های خداوند شده اند را آگاه بسازد. حضرت علی (ع)در این باره در خطبه 108 نهج البلاغه فرمودند پس خداوند فرستادگان خود را در میان ایشان برانگیخت، و پیامبرانش را یک به یک به سوی آنان فرستاد تا پیمان فطرتش را از آنان بازستانند و نعمت فراموش شده ی خدا را به یادشان آوردند و حجت را با تبلیغ بر آنان تمام کنند، و اندیشه های پنهان را برانگیختند و نشانه های قدرت ( الهی) را به آنها نشان دهند. حضرت علی ( ع ) در این خطبه بیانگر این مطلب  مهم و این خصلت تبلیغی رسول الله می شوند که ایشان نعمت های فراموش شده‌ی خداوند را که مردم فراموش کرده اندرا به یاد آنها می آورد و آن پیمانی که طبق فطرتشان را با خداوند بسته اند و غافل از آن شده اند را به یاد آنها می‌آورد و رسول الله (ص) را مانند طبیبی معرفی می کند که خودش به سراغ مریضی های افراد می رود و هر کدام از دردهای آنها را که منظور دردها و رذایل اخلاقی ایشان هست را طبق شدت و ضعف آن مرض درمان می کند.

از این رو یکی از مهمترین عوامل پیشرفت و گستردگی اسلام اخلاق نیکو و متین و ملایم، آن حضرت در هنگام تبلیغ با مردم بوده است. همچنان که خداوند در آیه 159 سوره آل عمران می‌فرماید:  «فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللَّـهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّـهِ  إِنَّ اللَّـهَ یُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِینَ»

به (بركت) رحمت) الهی، در برابر آنان، (مردم) نرم (و مهربان) شدی! و اگر خشن و سنگین بودی، از اطراف تو، پراكنده می‏رویم، پس آنها)! را ببخش و برای آنها)! آمرزش بطلب! و در كارهائی با آنان، مشورت كن! اما) هنگامی كه تصمیم گرفتی، (قاطع باش! و) بر خدا توكل كن! زیرا خداوند متوكلان را دوست دارد.[6]

چون فَظًا در لغت یعنی کسی که سخنانش تند و خشن است و خداوند می فرماید: که تو انسانی هستی رئوف و مهربان و نرم خو وگرنه کسی دور تو جمع نمی شد و این بیانگر این است که روحیه ی نرم خویی و انعطاف در تبلیغ رسول الله (ص) موثر بوده است.

پس با این اوصاف تنها در اخلاق و سیره پیامبر اعظم است که اینچنین تبلیغ زیبای خود را به معرض ظهور رساند. پس باید آگاه بود که جهان امروز جهان تبلیغ و ارتباطات