کانون های جدی تهدید صلح و امنیت بین المللی، منابع طبیعی مشترک از جمله منابع مشترک گاز می باشد. بحث اصلی در مورد ضرورت استقرار اصل کلی لزوم همکاری بین المللی در این مورد است که به دو نتیجه اصلی منتج می شود: تعهد به همکاری برای دستیابی به موافقت نامه ای در مورد یک مخزن مشترک و یا در صورت عدم توفیق در همکاری، تعهد به امتناع متقابل در بهره برداری یکجانبه از مخزن مشترک. این دو تعهد هر چند باعث خلق مبنایی حقوقی برای یک رویکرد تدریجی نسبت به مخازن مشترک می گردد، ولی هنوز نمی توان گفت بهره برداری مشترک فی نفسه و به طور مشخص توسط حقوق بین الملل لازم الاجرا شده است و لذا لازم است برای رسیدن به چنین مطلوبی، اقدامی که مبین اراده سیاسی دولت های درگیر می باشد، در مساله ابراز شود. در بسیاری از توافقنامه های مربوط به چنین مخازنی، موثرترین راه بهره برداری از منبع مشترک گاز، آحادسازی فرامرزی یا بهره برداری اشتراکی است.

ایران دارای7میدان گازی مشترک می باشد و با اکثر کشورهای شریک، موافقت نامه تحدید حدود منعقد نموده که در آنها به مساله چگونگی مواجهه با میادین مشترک اشاره شده است. با این وجود نمی توان این موافقت نامه ها را کافی و کامل دانست، چه الگوی حقوقی مناسبی را ارائه نمی نمایند و این مهم نیازمند به تدوین قوانین لازم و انعقاد موافقت های مناسب است.

فهرست مطالب

عنوان            صفحه

 

فصل اول.. 1

مقدمه کلی.. 2

مبحث اول: تعاریف… 5

گفتار اول: منابع طبیعی نفت و گاز 5

بند اول: منابع طبیعی.. 5

بند دوم: منابع نفت و گاز 7

بند سوم: منابع مشترک نفت و گاز 7

بند چهارم: منابع سیال و غیر سیال.. 8

گفتار دوم: ذخائر زیر زمینی نفت و گاز 8

بند اول: مفهوم و اهمیت… 8

بند دوم: مخزن گاز 11

بند سوم: میدان گازی.. 11

بند چهارم: حوضه گازی.. 11

بند پنجم: منطقه، بلوک، ناحیه. 11

بند ششم: ذخیره 12

بند هفتم: ارزیابی ذخایر مخزن.. 12

گفتار سوم: انواع و اقسام میادین مشترک… 12

گفتار چهارم: روش های بهره برداری اشتراکی.. 13

بند اول: یک کاسه سازی یا آحادسازی.. 13

بند دوم: توسعه اشتراکی مخازن گاز مشترک… 14

مبحث دوم: سابقه و اهمیت موضوع. 14

گفتار اول: اهمیت موضوع. 15

گفتار دوم: سابقه توجه به منابع طبیعی مشترک… 17

گفتار سوم: تلاش ها و اقدامات بین المللی  در مسئله بهره برداری از منابع مشترک… 24

مبحث سوم: مرز بین المللی و منابع مشترگ گاز 26

گفتار اول: انواع مرزها و منابع مشترک… 27

بند اول: منابع مشترک گاز در مرزهای خشکی.. 28

بند دوم: منابع مشترک گاز در مرزهای دریایی.. 28

گفتار دوم: تاثیر متقابل منابع گاز مشترک و تحدید حدود مرزها 31

بند اول: منابع گاز مشترک و نقش آن در تحدید حدود مرزی.. 31

بند دوم: تاثیر تحدید حدود مرزی بر منبع مشترک… 32

بند سوم: ضرورت حفظ وحدت مخزن مشترک… 33

مبحث چهارم: منابع مشترک گازی و نظام های حقوقی ملی و قواعد متداول.. 34

گفتار اول: منابع مشترک گازی در نظام های حقوق داخلی.. 35

بند اول: مالکیت بر منابع طبیعی در نظام حقوقی اسلام. 35

بند دوم: مالکیت بر منابع طبیعی در نظام حقوقی ایران.. 36

بند سوم: نظام حقوقی کشورهای بسیط… 36

بند چهارم: نظام حقوقی کشورهای فدرال.. 37

گفتار دوم: قواعد متداول در نظام های داخلی و معایب و مزایای آن.. 38

بند اول: قاعده تبعیت و قاعده حیازت… 38

بند دوم: محدودیت های قاعده حیازت… 40

الف: حقوق مرتبط یا به هم پیوسته. 41

ب : قواعد موضوعه حفاظتی.. 42

نتیجه گیری.. 44

فصل دوم: بررسی حقوقی میادین مشترک گاز از منظر حقوق بین الملل  47

مبحث اول: جایگاه میادین مشترک گاز در منابع اصلی حقوق بین الملل.. 48

گفتار اول: معاهدات بین المللی مرتبط با میادین مشترک گاز 49

بند اول: معاهدات خاص یا رویه دوجانبه دولت ها در مورد میادین مشترک گاز 49

الف : موافقت نامه های متضمن واگذاری بهره بردرای به یک کشور 50

ب: موافقت نامه های متضمن مشارکت دو کشور در بهره برداری از منبع مشترک… 52

ج : موافقت نامه های بهره بردرای با ایجاد مقام مشترک… 53

د : موافقت نامه های آحادسازی یا یک کاسه سازی.. 54

بند دوم: معاهدات عام بین المللی مرتبط با میادین مشترک گاز 58

بند سوم: عرف های بین المللی مرتبط با میادین مشترک گاز 61

الف: ارکان عرف بین الملل.. 61

ب : شکل گیری قاعده عرفی منطقه ای.. 63

بند سوم: اصول کلی حقوقی مرتبط با میادین مشترک گاز 65

الف: اصل احترام به حاکمیت و تمامیت ارضی.. 65

ب : اصل حاکمیت دائمی بر منابع طبیعی.. 67

ج : اصل اعمال حق بدون اضرار به غیر. 68

بند چهارم: رویه مراجع حل و فصل اختلافات بین المللی در مورد میادین مشترک گاز 69

الف: کمیسیون سازش ایسلند – نروژ در قضیه جان ماین 1980. 69

ب : قضایای مطرح شده در دیوان های داوری.. 70

ج : قضایای مطرح شده در دیوان بین المللی دادگستری.. 71

گفتار دوم: جایگاه میادین مشترک گاز در منابع فرعی حقوق بین الملل.. 74

بند اول: قطعنامه های مجمع عمومی ملل متحد در ارتباط با میادین مشترک گاز 75

بند دوم: اقدامات کمیسیون حقوق بین الملل در زمینه میادین مشترک گاز 76

بند سوم: دیدگاه های علمای حقوق بین الملل.. 78

الف: طرفداران حیازت بین المللی.. 78

ج : تعهد ناشی از خودداری یا امتناع متقابل.. 82

نتیجه گیری.. 87

فصل سوم: منابع گاز مشترک و قالب های حقوقی موجود و قابل توصیه برای بهره برداری مشترک با تاکید بر ایران  49

مبحث اول: مناطق فاقد تحدید حدود و قالب مناسب برای توسعه میادین مشترک گاز 91

گفتار اول: موافقت نامه ی منطقه توسعه مشترک، ویژگی ها و انواع آن.. 92

بند اول: ویژگی های موافقت نامه و مزایای آن.. 92

بند دوم: انواع موافقت نامه های بهره برداری مشترک… 94

گفتار دوم: موافقت نامه های متضمن اعطای امتیاز و وضع مقررات در دست طرف موافقت نامه و مصداق آن  94

بند اول: موافقت نامه ژاپن – کره جنوبی، مصداقی بارز از این نوع موافقت نامه. 94

بند دوم: شرایط مندرج در موافقت نامه مصداق(ژاپن – کره جنوبی) 95

الف : اختیار اعطای مجوز و وضع مقررات… 96

ب : مدیریت منابع.. 100

ج : آحادسازی یا یکپارچه سازی.. 102

د : مالکیت… 103

ﻫ : مالیات… 103

و : حقوق قابل اعمال.. 103

ز : آلودگی.. 104

ح : آیین حل و فصل اختلاف… 105

گفتار دوم: موافقت نامه های خالق مقام فراملی.. 105

بند اول: ویژگی های کلی موافقت نامه. 105

 

بند دوم: شرایط مندرج در موافقت نامه. 106

الف: ایجاد مقام مشترک… 106

ب : نظام حقوقی حاکم بر عمل مقام. 108

ج : اختیار اعطای مجوز 109

د :ایجاد صندوق برای مقام مشترک… 109

ﻫ : مالکیت منابع.. 110

و : صلاحیت و قانون حاکم.. 110

ز : آحادسازی.. 111

ح: حل و فصل اختلافات… 112

مبحث دوم: موافقت نامه های مناسب برای توسعه منابع مشترک گاز در مناطق مرزی تحدید حدود شده 112

گفتار اول: آحادسازی و ویژگی های کلی آن.. 112

بند اول: آحادسازی یا یک کاسه سازی.. 112

بند دوم: سابقه استفاده از آحادسازی.. 113

الف: ایالات متحده امریکا خاستگاه آحادسازی.. 113

ب: آحادسازی در دیگر کشورها 117

بند سوم : تفاوت های مقررات حاکم بر آحادسازی در کشورهای مختلف… 119

گفتار دوم: اصول مشترک موافقت های آحادسازی بین المللی.. 119

بند اول: قواعد کلی آحادسازی.. 120

الف: منطقه ی آحاد شده(واحد) 120

ج : قید عدم خدشه به حقوق حاکمیتی طرفین.. 122

د : مدیریت منطقه. 123

ﻫ : تعیین و تقسیم ذخایر. 123

و : تعیین و تقسیم مجدد ذخایر. 124

ز : تعیین عامل.. 125

بند دوم: قواعد جانبی آحادسازی.. 126

الف : ایمنی و تسهیلات منطقه. 126

ب : مالیات… 126

ج : امور استخدامی و تامین اجتماعی.. 127

د : جلوگیری از آلودگی.. 127

ﻫ : استفاده از تاسیسات برای عملیات خارج از واحد. 127

و : حل و فصل اختلافات… 128

ز : سایر موارد. 128

مبحث سوم: میادین مشترک گاز ایران و الگوی حقوقی حاکم بر آن ها 129

گفتار اول: میادین مشترک گازی ایران.. 130

بند اول: میدان گنبــدلی – ترکمنستان.. 130

بند دوم: پارس جنوبـــی – قطـــــر. 131

بند سوم: میدان سلمــان – امارات متحده عربی(ابوظبی) 133

بند چهارم: میدان مبــارک- امارات متحده عربی(شارجه) 134

بند پنجم: میدان هنــــگام – عمان.. 137

بند ششم: میادین گازی فرزاد B ، A- عربستان سعودی.. 139

بند هفتم: میدان گازی آرش – کویت… 139

گفتار دوم: ایران و بهره برداری از میادین مشترک… 142

بند اول: الگوی حقوقی بهره برداری از میادین مشترک گازی ایران.. 143

الف: موافقت نامه های تحدید حدود ایران.. 143

ب : میادین مشترک گازی ایران و چگونگی برداشت از آنها 145

ج : مدیریت صیانتی در برداشت از مخازن مشترک… 149

گفتار سوم: معایب شیوه های بهره برداری از میادین مشترک ایران و راهکارهای پیشنهادی  150

بند اول: معایب شیوه ی بهره برداری از میادین مشترک گازی ایران.. 150

بند دوم: راهكارها و توصیه ها 152

نتیجه گیری.. 154

نتیجه گیری کلی… 156

منابع.. 161

مقدمه کلی

امروزه انرژی به عنوان یكی از مهمترین پارامترهای حاكم بر معادلات بین المللی و منطقه ای، نقش تأثیرگذاری درارتباطات بین دولت ها ایفا می كند. نیاز دولت ها به انواع مختلف انرژی به خصوص منابع نفت و گاز جهت نیل به اهداف توسعه ای و ایجاد نوعی برتری اقتصادی، نظامی و در نتیجه سیاسی سبب شده است كه مسائل مربوط به این نیاز، محور بسیاری از تعاملات و نیز منازعات بین المللی در یك قرن اخیر قرار گیرد. در این میان كشورهای مختلف كوشیده اند تا با حداكثرسازی سهم خود از برداشت منابع هیدروكربوری، اهداف ملی توسعه خود را تسریع بخشند. این سیاست در مورد منابع هیدروكربوری داخلی به دلیل اینكه با یك نگاه ملی در رابطه با برداشت صیانتی و حداكثری از مخازن نفت وگاز همراه می شود، عواید فراوانی نصیب می كند، اما در مورد منابع مشترك به دلیل ورود عوامل دیگر بحث تا اندازه ای متفاوت است.

از سوی دیگر حاكمیت دولتها در حقوق بین الملل به رغم وجود برخی دیدگاه های بحث برانگیز، اصطلاح شناخته شده ای است و عمری به بلندای عمر دولت دارد. یكی از جلوه های این حاكمیت، صلاحیت انحصاری دولتها در بهره برداری از منابع طبیعی واقع در قلمرو آنها اعم از خشكی، دریایی و فضای بالای كشور و به تبع آن بازداشتن دولتهای دیگر از استفاده از آن منابع بدون رضایت دولت اخیر است. از جمله مهم ترین منابع تحت حا كمیت دولتها، مخازن نفت و گاز (انرژی) می باشد. مقصود از منبع، هر ظرف طبیعی است كه در آن نفت و گاز یافت شود. استفاده از منبع به جای هر یك از اصطلاحات مخزن، میدان یا حوضه نفتی به علت قابلیت به كارگیری آن به جای هر یك از موارد سه گانه است. در مورد به كارگیری وصف مشترك برای منابع نفت و گاز در حالت طبیعی مناقشه بسیار است. هر دولتی تلاش دارد تا به بهترین شیوه ممكن از این منابع تجدیدناپذیر بهره برداری كرده و عواید حاصل از آن را برای توسعه و بهبود زندگی شهروندان خود به كار گیرد. امروزه با تكنولوژی اكتشاف و استخراج موجود، تقریباً احتمال دستیابی به محلی كه با حفاری كم عمق و ساده بتوان به نفت و گاز سرشار رسید، منتفی است. در نتیجه یافتن میادین جدید گاز پر هزینه و توأم با صرف وقت زیاد صورت خواهد گرفت. این واقعیت باعث شده است برخی مسائل اختلافی در مورد میدانهای مشترك كه در مرز بین دو یا بیش از دو كشور قرار می گیرد و پیش تر، كمتر مورد توجه بودند، از اهمیت زیادتری برخوردار شوند و بخشی از حقوق بین الملل نفت و گاز را به خود اختصاص دهند.

مبنا و منشأ اختلافات در این موضوع ناشی از طبیعت گاز است. این منابع برخلاف معادن جامد كه به آسانی و براساس خطوط مرزی تعیین شده بین كشورها، قابل تقسیم می باشند، به دلیل سیال بودن، مهاجرت می كنند و شكل مخزن خود را می گیرند و با بهره برداری از آن توسط یك دولت ذی نفع در قلمرو سرزمینی خود، كل یا بخش قابل ملاحظه ای از مخزن كه در سرزمین كشور مجاور قرار گرفته نیز بدون رضایت آن كشور مورد بهره برداری قرار می گیرد. این عمل با توجه به اصل بنیادین احترام به حاكمیت سرزمینی، وحدت و تمامیت سرزمینی و منع مداخله می تواند نوعی تجاوز خاموش یا پنهان به قلمرو سرزمینی كشور دیگر تلقی شود، از سوی دیگر منع كشور شریك در منبع از بهره برداری از مخزن مشترك نیز به نوبه خود مغایر با همان اصول یا اصول دیگر حقوق بین الملل خواهد بود میادین نفتی و گازی مشترك با توجه به ماهیت سیال قابل برداشت و موجود در مخزن در معرض این تهدید قرار دارند كه در صورت عدم برداشت به موقع از میدان و نیز بهره برداری مستمر طرف مقابل، نفت و گاز موجود در بخش تحت حاكمیت یك كشور به سمت مقابل منتقل شده (در اصطلاح فنی مهاجرت كرده) و مورد برداشت كشور همسایه قرار گیرد. لذا علاوه بر نگاه صیانتی و فنی كه در مورد میادین هیدروكربوری داخل مورد توجه قرار می گیرد، نگاه رقابتی نیز پیرامون میادین مشترك مطرح می شود و اتفاقا به دلیل مسائل مربوط به امنیت و مصالح ملی غالبا چنین نگاهی غالب  می گردد. نتیجه غلبه این نوع نگاه رقابتی در بهره برداری و برداشت ازمیادین مشترك، پایین آمدن حجم كل سیال قابل برداشت از مخزن برای هر دو یا چند طرف ذینفع (رفتار غیرصیانتی با مخزن) ، افزایش شدید هزینه ها، آلودگی های زیست محیطی و بعضا تنش های سیاسی است. لذا كشورهای مختلف دارای میادین مشترك به