فهرست مطالب:

چکیده …………………………………………………………………………………………………………………………………….  1

فصل 1. کلیات تحقیق  …………………………………………………………………………………………………………  1

1_1 بیان مسئله ………………………………………………………………………………………………………………………  2

2_1 سؤالات تحقیق  ……………………………………………………………………………………………………………….  3

  3_1 فرضیات تحقیق …………………………………………………………………………………………………………….  3

4_1 اهداف تحقیق ………………………………………………………………………………………………………………….  3

5_1 جنبه جدید بودن تحقیق ………………………………………………………………………………………………..  4

6_1 روش شناسی تحقیق ………………………………………………………………………………………………………  4

7_1 جامعه آماری و حجم نمونه………………………………………………………………………………………………  5

8_1 موانع و محدودیت ………………………………………………………………………………………………………….. 

5 9_1 روش تحلیل اطلاعات و داده ها ………………………………………………………………………………………  5

10_1 پیشینه تحقیق ………………………………………………………………………………………………………………  5

1-10-1  پایان نامه ها ……………………………………………………………………………………………………………… 5

2-10-1  گزارش های حاصل از طرح های پژوهشی ………………………………………………………………. 9

11-1 نتیجه گیری ………………………………………………………………………………………………………………..  11

11_1 واژگان کلیدی …………………………………………………………………………………………………………….  12

فصل 2. مبانی نظری تحقیق ……………………………………………………………………………………………… 13

1-2 مفاهیم ………………………………………………………………………………………………………………..  14

1-1-2 توسعه پایدار شهری …………………………………………………………………………………………………  14

2-1-2 مدیریت شهری …………………………………………………………………………………………………………  14

3-1-2 محله …………………………………………………………………………………………………………………………  16

4-1-2 مدیریت محلی ………………………………………………………………………………………………………….  18

5-1-2 برنامه ریزی محله محور …………………………………………………………………………………………..  20

6-1-2 تقسیمات محله ای (محله بندی) …………………………………………………………………………….  22

2-2 مکاتب ………………………………………………………………………………………………………..  23

1-2-2 مکتب ساختارگرایی …………………………………………………………………………..  23

3-2 رویکردها ………………………………………………………………………………………………  26

1-3-2 رویکرد توسعه پایدار شهری …………………………………………………………………………………….  26

1-1-3-2 حکمروایی خوب شهری ………………………………………………………………………………………  30

2-1-3-2 مشارکت ……………………………………………………………………………………  34

3-1-3-2 توسعه اجتماعات محله ای ………………………………………………………………………………….  37

2-3-2 رویکرد مدیریت یکپارچه شهری ……………………………………………………………………………..  39

3-3-2 رویکرد های نوین به محله ……………………………………………………………………………………….  41

3-2 نظریه ها ..……………………………………………………………………………………..  43

1-3-2 تئوری نو شهرگرایی …………………………………………………………………………………………………  43

4-2 مدل ها ………………………………………………………………………………………………………..  46

1-4-2 مدل های ساخت شهر  …………………………………………………………………………………………….  46

2-4-2 مدل شهرهای سالم ………………………………………………………………………………………………….  50

6_2 تجارب …………………………………………………………………………………………………. 55

1-6-2 مدل اندازه ی محله در غرب …………………………………………………………………………………….. 55

1-6-2 مدل اندازه ی محله در ایران …………………………………………………………………………………….. 57

7_2 نتایج مبانی نظری  ………………………………………………………………………………………………… 57

فصل 3. تحلیل تطبیقی محله های شهری قدیم و جدید با توجه به مطالعات میدانی….. …  63

1-3 مفهوم محله و شاخصهای تقسیم بندی آنها در ادوار مختلف ………………………………………  64

1-1-3  دوران باستان …………………………………………………………………………………………………………..  65

2-1-3  دوران اسلامی ………………………………………………………………………………………………………….  66

3-1-3  دوران قاجاریه ………………………………………………………………………………………………………….  69

4-1-3  دوران پهلوی اول …………………………………………………………………………………………………….  70

5-1-3  دوران پهلوی دوم ……………………………………………………………………………………………………  71

6-1-3   دوران پس از انقلاب اسلامی …………………………………………………………………………………  72

7-1-3  دوران معاصر …………………………………………………………………………………………….  73

جدول جمع بندی …………………………………………………………………………………………………  75

2-3  ضرورت بررسی شاخصهای تقسیمات محله ای ………………………………………………………….  80

3-3  اهداف تقسیمات محله ای …………………………………………………………………………………………..  81

4-3  مزایای تقسیمات محله ای …………………………………………………………………………………………..  82

5-3  مشکلات تقسیمات محله ای ……………………………………………………………………………………….  83

6-3  اسناد بالادست و قوانین مربوطه ………………………………………………………………………………….  85

1-6-3 قوانین و اسناد بالادست در سطح ملی …………………………………………………………………….  86

1-1-6-3 سند چشم انداز جمهورى اسلامى ایران در افق ١۴٠۴ هجرى شمسى ……………….86

2-1-6-3 برنامه چهارم توسعه اقتصادی و اجتماعی ایران (1388_1384) …………………………86

3-1-6-3 برنامه پنجم توسعه اقتصادی و اجتماعی ایران (1394_1390) ………………………….87

4-1-6-3 قوانین تقسیمات کشوری………………………………………………………………………..88

2-6-3  قوانین و اسناد بالادست در سطح منطقه و شهر ……………………………………………………. 90

1-2-6-3 گزارش سالیانه شهرداری تهران………………………………………………………………………………90

2-2-6-3 طرح جامع شهر تهران …………………………………………………………………………………………..90

3-2-6-3  سند راهبردی_ ساختاری توسعه و عمران شهر تهران ………………………………………..91

4-2-6-3 اسناد “الگوی توسعه مناطق و طرح تفصیلی مناطق 22 گانه تهران …………………..92

5-2-6-3 طرح تفصیلی منطقه 1 شهر تهران ……………………………………………………………………….92

6-2-6-3 قوانین شهرداری …………………………………………………………………………………………………….93

7-3  نقش شوراها وشورایاری ها در تقسیمات محله ای …………………………………………………….  95

8-3  شاخصهای تقسیمات محله ای ……………………………………………………………………………………  97

1_8_3 شاخصهای تقسیمات محله ای در گذشته ……………………………………………………………..  97

2_8_3 شاخصهای تقسیمات محله ای دوره معاصر ……………………………………………………………  98

9_3 نتایج مقایسه موارد تاثیر گذار بر تقسیم بندی محلات در گذشته و حال ………………….  99

10_3 ترسیم خطوط و تحدید حدود محلات …………………………………………………………………..  100

فصل4.  تحلیل اطلاعات و آزمون فرضیات …………………………………………………………………  103

1-4 شهر تهران …………………………………………………………………………………………..  103

1-1-4 معرفی شهر تهران …………………………………………………………………………………………………… 103

2-1-4 بررسی تقسیمات شهری در تهران …………………………………………………………………………  104

2-4 معرفی منطقه 1 شهر تهران ……………………………………………………………………………………….  109

1-2-4 موقعیت جغرافیایی منطقه 1 شهر تهران ………………………………………………………………  110

2-2-4 بررسی عوامل طبیعی موثر در مرزبندی محله های منطقه 1 شهر تهران ………………… ………..  111

3-2-4 ویژگیهای اجتماعی و فرهنگی منطقه 1 شهر تهران ……………………………………………….111

4-2-4 ویژگیهای جمعیتی و اقتصادی منطقه 1 شهر تهران ……………………………………………  112

5-2-4 بررسی شاخصهای تقسیمات محله ای در منطقه 1 شهر تهران …………………………..  115

3-4 محلات مورد بررسی …………………………………..  119

1-3-4 معرفی محلات مورد بررسی منطقه 1 شهر تهران ………………………………………………..  119

1-1-3-4 درکه…………………………………………………………………………………  119

2-1-3-4 قیطریه …………………………………………………………………………………..  126

 

2-3-4 بررسی شاخصهای تقسیمات محله ای در محلات مورد نظر منطقه 1 تهران ……… 130

1-2-3-4 درکه ………………………………………………………………………………..  130

2-2-3-4 قیطریه ………………………………………………………………………………..  133

3-3-4 تحلیل اطلاعات و آزمون فرضیات ………………………………………………………………………….  136

1-3-3-4 تحلیل های توصیفی منطقه یک شهر تهران …………………………………………………….. 136

2-3-3-4 تحلیل های توصیفی و کیفی محلات مورد نظر ……………………………………………….. 148

3-3-3-4 تحلیل استنباطی فرضیه های پژوهش ………………………………………………………………. 187

4-3-4 مقایسه کلی محلات قیطریه، درکه و کوهسار ……………………………………………………….  201

نتیجه گیری ……………………………………………………………………………………. 203

فصل5. ارائه الگو و شاخص های مناسب تقسیم بندی محلات ………………………………..  206

1-5 نتیجه گیری ……………………………………………………………………………………….. 207

2-5 نتایج آزمون فرضیات …………………………………………………………………………  216

3-5 مدل پیشنهادی و راهکارها  ………………………………………………………….  231

1-3-5 راهکارها ……………………………………………………………………………………………  231

2-3-5 شاخصهای استخراجی جهت مرزبندی محلات …………………………………………………….  233

3-3-5 مدل استفاده از شاخصهای استخراجی در مرزبندی محلات مورد نظر ………………… 235

1-3-3-5  درکه و کوهسار ……………………………………………………………….  235

2-3-3-5  قیطریه …………………………………………………………………………………………  236

پیشنهادی برای مطالعات آتی  ………………………………………………………………  237

منابع و ماخذ ………………………………………………………………………………… 239

منابع فارسی  ………………………………………………………………………………………….  240

منابع لاتین ……………………………………………………………………………………..  255

سایتها   ………………………………………………………………………………………..  257

پیوست ها ……………………………………………………………………………….  259

چکیده:

محله به عنوان کوچکترین فضای شهری، سلول حیات شهری و عنصری پویا در حکمروایی شایسته شهری مد نظر است. تقسیمات و مرزبندی محله های شهری از دوره اسلامی تا دوره جدید دستخوش تغییر و تحول شده است. محله بندی در گذشته بر اساس شاخصهای اجتماعی و اقتصادی صورت گرفته است اما در دوره معاصر اصول فرهنگ بومی _ اسلامی و درون گرایی محله های شهری کم رنگ شده با احداث خیابانهای متقاطع و وسیع همچنین جابجایی گسترده جمعیتی با ایجاد مشاغل جدید باعث از هم گسیختگی ساختار بازار و محلات قدیمی، گسست اجتماعی محلات سنتی و افزایش تراکم در بعضی از محلات گردید. محله بندی در دوره معاصر بر اساس شاخصهای کالبدی، سیاسی و اقتصادی مانند تصمیمات اداری _ سیاسی، ساخت و سازهای جدید و فعالیت های عمرانی به ویژه احداث شبکه های جدید ارتباطی صورت گفته که  کاهش حس تعلق و هویت اجتماعی محلات را به دنبال داشته است.

منطقه 1 شهر تهران نیز که شامل روستاهای قدیمی تغییر شکل یافته و محله های جدید شهری است، با توجه به شرایط پیش آمده، ناشی از مرزبندی های جدید با مشکلاتی چون جدایی گزینی اجتماعی ، تفکیک فضایی درون محله، درهم ریختگی کاربری ها و محدودیتها و مشکلات خدمات رسانی روبرو است.

در این پایان نامه، از روش پژوهشی مبتنی بر رویکرد سیستمی استفاده شده است از اینرو در ارتباط با وضع گذشته و موجود با توصیف عناصر و عوامل اصلی در مرزبندی محله های شهری به تحلیل آثار حاصله پرداخته شده، از روش تحلیلی آزمون t تک گروهی، آزمون فریدمن همچنین توجه نظرات کارشناسی (روش دلفی) استفاده گردید. نتیجه حاصل از این پژوهش پس از مطالعه و بررسی روند تغییرات تقسیمات محله ای در منطقه 1 شهرداری تهران خصوصا در دو محله ی درکه و قیطریه، به صورت مدل ایجاد زیر محلات با رعایت انسجام اجتماعی و فرهنگی پیشنهاد گردید. تلفیق شاخصهای اجتماعی، فرهنگی با شاخصهای سیاسی، اداری، کالبدی و اقتصادی که کارایی بیشتری در مرزبندی محلات به همراه خواهد داشت. بعنوان راهکار نهایی پژوهش ارائه شد در نتیجه شاخصهای مذکور با در نظر گرفتن شرایط بومی، تاکید بر عناصر طبیعی محلات( رود دره و کوه)، ویژگی های مشترک فرهنگی ساکنان، ویژگی های اجتماعی و اقتصادی محلات، منافع مشترک مادی و معنوی با توجه به نشانه های هویت زا و با در نظر گرفتن مشارکت مردم در تعیین حدود محله حائز اهمیت است.

واژگان کلیدی: مدیریت شهری، توسعه پایدار شهری، مدیریت محله ای، برنامه ریزی محله محور ، محله، تقسیمات محله ای (محله بندی)، منطقه یک شهرداری تهران.

1-1 بیان مسئله :

ضرورت بررسی محله و شناخت ابعاد آن در برنامه ریزی شهری، ضمن دارا بودن ارزشهای نظری، از ابعاد کاربردی کاملا مشخص نیز در عرصه مدیریت و برنامه ریزی شهری و به ویژه در کلانشهرها برخوردار می باشد.

تقسیمات محله ای و مرزبندی محله های شهری از دوره اسلامی که بر اساس گروه های شغلی و صنفی و قومی انجام می گرفت تا دوره جدید که از اصول و روش های مرزبندی اداری _ سیاسی تبعیت می کند، دستخوش تغییر و تحول شده است. محله بندی در گذشته بر اساس شاخصهای اجتماعی و اقتصادی صورت گرفته است اما در دوره معاصر اصول فرهنگ بومی _ اسلامی و درون گرایی محله های شهری کم رنگ گردید و احداث خیابانهای متقاطع و وسیع باعث از هم گسیختگی ساختار بازار و بافت های شهری و محلات تاریخی شد. امروزه الگوی توسعه برونزا بر محله های شهری و ساختار شهری مسلط شده است. در این دوران، محله در چارچوب قانون تعاریف و ضوابط تقسیمات کشوری به عنوان یکی از سطوح سلسله مراتب تقسیمات شهری تعریف گردید. در قانون تشکیل شوراهای اسلامی در سال 1361 نیز برای اداره ی چنین واحد شهری خرد مقیاس در شهر، تشکیل شورای محله پیش بینی گردید و بر اساس تبصره 2 ماده 4 قانون تقسیمات کشوری مصوب 15/4/1363  محله یکی از مهمترین و اساسی ترین تقسیمات کشوری معرفی شد.

کلانشهر تهران نیز با قدمت تاریخی و به عنوان مهمترین شهر کشور در دوره های رشد و گسترش خود با تغییر مرزهای محله ای رو به رو بوده است. مرز بندی محله های شهری تهران نیز در گذر زمان متناسب با دگرگونی های نظام های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی متحول شده است. احداث شبکه های جدید ارتباطی، جابجایی وسیع جمعیتی درون شهری و بوجود آمدن مشاغل جدید، همراه با برنامه های خدماتی شهر بر روی این نوع مرزبندی ها تاثیر گذاشته، به گونه ای که مرزبندی محله های شهری تهران بعد از انتخابات شورای شهر در سال 1378 و آغاز فعالیت شورایاری ها در سال 1380 دستخوش تغییر و تحول گردید.

تقسیم بندی محلات در دهه های اخیر نه تنها موجب جدایی گزینی شهری شده، بلکه اعتبار و اهمیت محله های شهری را نیز به عنوان کوچکترین واحد حیاتی شهر دچار اختلال نموده و موجب ضعف همبستگی ساکنین این محلات شده است.

امروزه محله بندی و معیارهای و شاخص های تقسیم بندی محلات با آنچه که در گذشته  جریان داشته تفاوت دارد. به صورتیکه بعضی از محله های کنونی با تقسیم و جدا شدن محلات قبلی بوجود آمده اند به نحویکه خط تقسیم و تفکیک محله ای موجب گسست اجتماعی محلات سنتی و قدیمی شده است. این مشکلات در شهرهای بزرگ و کلان شهرها که بدون کنترل رشد یافته اند نمایان تر است. انضمام روستاها به شهر، تغییر شکل محله های قدیمی، محله های مهاجرپذیر و افزایش تراکم در بعضی از محلات بر مشکلات افزوده است.

منطقه 1 شهر تهران نیز که شامل روستاهای قدیمی تغییر شکل یافته و نیز محله های جدید شهری است، با توجه به شرایط پیش آمده، در نتیجه مرزبندی های جدید با مشکلاتی چون جدایی گزینی اجتماعی ، تفکیک فضایی درون محله، درهم ریختگی کاربری ها و محدودیتها و مشکلات خدمات رسانی روبرو است.

در این پژوهش سعی می شود تا با مطالعه و بررسی روند تغییرات تقسیمات محله ای در تهران،  به ویژه منطقه 1 شهرداری تهران و تعیین عوامل تاثیرگذار بر آن و شاخص سازی، الگوی بهینه برای دستیابی به پایداری شهری ارائه شود.

2-1 سؤالات تحقیق :

عوامل موثر در تغییر مرزبندی محله های شهری منطقه 1 شهر تهران کدامند؟
کدام یک از شاخصها بهتر می توانند برای تعیین مرزهای محله ای در منطقه 1 تهران به کار بروند؟
3-1 فرضیات تحقیق :

تصمیمات اداری _ سیاسی، ساخت و سازهای جدید و فعالیت های عمرانی به ویژه احداث شبکه های جدید ارتباطی موجب تغییر مرزهای قدیمی محلات منطقه 1 شده است.
استفاده از شاخصهای اجتماعی _ فرهنگی در مرزبندی محله های منطقه 1 شهر تهران، به ویژه با تاکید بر همبستگی اجتماعی و تعلق مکانی، کارائی بیشتری نسبت به شاخصهای کالبدی و اقتصادی دارند.
 4-1 اهداف تحقیق:

شناخت وضعیت گذشته و موجود تقسیمات محله ای
ارائه شاخصهای تعیین حد و مرز تقسیمات محله ای
ارائه پیشنهادات و الگوی بهینه در نحوه مرزبندی تقسیمات محله ای در راستای بررسی فرصتها با در نظر گرفتن شاخصهای تعیین شده
5-1 جنبه جدید بودن تحقیق  :

در ارتباط با تبیین و تحلیل شاخصهای مرزبندی محله های شهری در منطقه 1 شهر تهران بر مبنای شاخص های اجتماعی و فرهنگی در مرزبندی محله های شهری تحقیقات اندکی صورت گرفته است. این مطالعه دارای نوآوری در ارائه ی الگوی بهینه در نحوه مرزبندی محله ای می باشد.

6-1  روش شناسی تحقیق:

  الف ) روش تحقیق :

مطالعه به صورت سیستمی بوده است ابتدا وضعیت موجود، تکوین محلات بررسی شده است و سپس با تعیین عناصر تاثیرگذار بر مرزبندی محله ای سعی شده است تا شاخص های مورد نیاز انتخاب و با مقایسه آنها و تاثیر آن بر ساختار محله ای به تعیین مهم ترین شاخصها پرداخته شود.

بنابراین روش پژوهش با توجه به رویکرد سیستمی در این پایان نامه در ارتباط با وضع گذشته و موجود توصیفی و در بخش تحلیل آثار حاصله، از روش تحلیلی استفاده شده است.

   ب ) تکنیک کار / ابزار گردآوری اطلاعات :                     

شناخت شاخصها و معیارهای تقسیم بندی محله های شهری در دوره های مختلف
تعیین عوامل اثرگذار بر تقسیم بندی محله ای با بهره گرفتن از اسناد ومدارک
مقایسه تطبیقی مرزهای محلات با روش های آماری ، نقشه ها در محیط GIS ، پرسشنامه و مصاحبه های علمی و کارشناسی
کاربرد روش دلفی، آزمون t تک گروهی، آزمون فریدمن و تحلیل عوامل به صورت ترکیبی در تعیین وزن شاخص ها
ارائه شاخصهای ترکیبی و جدید با توجه به وزن های تعیین شده
ارائه الگوی مناسب
7-1 جامعه آماری و حجم نمونه:

محله های منطقه 1 شهر تهران، در ابتدا به صورت مقدماتی مورد بررسی قرار می گیرند. از بین 26 محله ی شهری منطقه 1 تهران، 2 محله ی درکه و قیطریه که دارای تغییرات بیشتری می باشند، انتخاب می شوند.

8-1 موانع و محدودیت ها :

کمبود یا نبود لایه های GIS  ،  AUTO CAD و  نقشه های کاغذی محله و مرزبندی محله ها در دوره های مختلف جزء موانع این پژوهش به حساب می آید. کمبود نقشه های بزرگ مقیاس در سطح محله و به روز نبودن نقشه های شهرداری از مشکلات دیگر به شمار می رود. هم چنین عدم همکاری بعضی از مسئولین و شورایاران به دلیل عدم آگاهی و تجربه کم در این زمینه موانعی را بر سر تحقیق بوجود آورد.

9-1  روش تحلیل اطلاعات و داده ها :

از روش های آمار توصیفی مانند شاخصهای تمرکز و پراکندگی برای نمایش وضع موجود استفاده شده است. با آزمون T تک گروهی و آزمون فریدمن سعی در تحلیل اطلاعات در محیط نرم افزاری SPSS شد.  تغییرات مرزبندی نیز با روش ترسیمی در محیط GIS نمایش داده شده است.

10-1 پیشینه تحقیق :

با توجه به جدید بودن موضوع شاخصهای تقسیمات محله ای در ایران و شهرداری تهران تا کنون مطالعات محدودی در مورد آن صورت گرفته که به اختصار به آن اشاره می شود :

1-10-1  پایان نامه ها

1-1-10-1  مهدی تحصیلدار و حبیب فزنلق در پایان نامه ای جهت اخذ درجه کارشناسی ارشد رشته شهرسازی دانشگاه تهران با عنوان ضوابط و معیارهای تعیین محله شهری،  ابتدا مراحل تکوین مفهوم محله و شاخص های مرزبندی محله های شهری را به طور توصیفی در دوره های باستان ، قرون وسطی، رنسانس، دوره انقلاب صنعتی،  دوران بعد از انقلاب صنعتی و به طور مفصل در ایران مورد بررسی قرار داده اند و شاخصهای مرزبندی محله ها را در هر دوران مشخص کرده اند. سپس با تجزیه و تحلیل دیدگاه های ساخت کالبدی ایران و  بررسی شاخصهای تقسیم بندی محله های کنونی ایران، در پی نشان دادن مشکلات شهری ناشی از این  تقسیم بندی ها می باشد. در نهایت با ارائه ضوابط و معیارهایی مطلوب، مرزبندی محله های قبل از دوران مدرنیته ی ایران را پایدار تر می بیند و معتقد هستند که برنامه ریزان با عدم توجه به شاخصهای فرهنگی و اجتماعی در مرزبندی محله های شهری باعث ایجاد نوعی بی هویتی شده اند و تقسیمات شهرداری ها باعث بی هویتی و از بین رفتن امنیت محله ها شده  است. در ارزیابی عملی ضوابط و معیارها، محله های طرشت، بریانک و محله 2 منطقه 12 شهرداری تهران مورد بررسی قرار گرفته است که محله طرشت بر اساس معیارهای محرمیت، استقلال،