چکیده

ارکیدها در میان متنوع­ترین خانواده­ی گیاهان گلدار قرار دارند. این خانواده، بیش از 800 جنس و 25000 گونه دارد. ارکیدها تنوع زیادی در اندازه، شکل و رنگ دارند. طول عمر پس از برداشت گل­های ارکید نیز زیاد است. ازدیاد در مقیاس وسیع ارکیدها با بهره گرفتن از فنون کشت بافت گیاهی، به موقعیت این گیاه به­عنوان یکی از ده گل برتر جهان کمک می­ کند. در این پژوهش، یک دستورالعمل برای ازدیاد درون­شیشه­ای ارکید (Orchis catasetum) ارائه می­شود. اجسام شبه­پروتوکورم (PLBs)، به­عنوان ریزنمونه بر روی محیط موراشیگ و اسکوگ (MS)، غنی­شده با غلظت­های مختلف بنزیل­آدنین (BA)، ایندول بوتیریک اسید (IBA) و نفتالن استیک اسید (NAA) کشت شدند. یک ترکیب از 5/0 میلی­گرم بر لیتر BA همراه با 5/0 میلی­گرم بر لیتر NAA برای القای بیش‌ترین باززایی PLBs  (40/20 در گیاهچه) مناسب بودند. همچنین در این محیط، بیش‌ترین تعداد ریشه (16/7 در گیاهچه) و برگ (10/10 در گیاهچه)، همچنین بالاترین طول گیاهچه (20/114 میلی­متر در گیاهچه) و ریشه (40/193 میلی­متر در گیاهچه) مشاهده شد.

واژه­های کلیدی: ارکید، اکسین­ها، ، اجسام شبه­پروتوکورم، ازدیاد درون­شیشه­ای سیتوکینین­ها

1- پیش گفتار

یکی از مهم‌ترین تکنیک­های کشت بافت که به دلیل منافع قابل توجه آن گسترش زیادی پیدا نموده­است، ازدیاد گیاهان از طریق جنین زایی رویشی است و این روش بسیار مفید جهت تولید و باززایی در مقیاس زیاد گیاهان ارزشمند و با هزینه بسیار اندک می­باشد (مشایخی،1386). بیش از صد سال پیش  یعنی در سال 1902 هابرلنت فیزیولوژیست آلمانی ادعا نمود که تشکیل جنین از سلول‌های رویشی امکان پذیر می‌باشد و تحقیقاتی که توسط وی انجام شد منجر به بنا نهادن روش‌های کشت درون شیشه گردید (هالپرین، 1995؛ كیلنباچ، 1984). این نظریه به مدت 55 سال اثبات نگردید تا اینکه برای اولین بار توسط راینرت در آلمان و استوارد و همکارانش در دانشگاه کرنل آمریکا در سال 1958، بدون اینکه این دو محقق اطلاع از تحقیقات یکدیگر داشته باشند، درباره وقوع تشکیل جنین رویشی از طریق کشت کالوس و همچنین کشت تعلیقی سلولی ریشه هویج (Ducus carota) گزارش گردید (راینرت، 1958؛ استوارد، 1958).

1-1-گیاه­شناسی و پراکنش اکولوژیکی

ارکیده با نام علمی orchids catasetum از خانواده orchidaceae است. گلهای ارکیده به عقیده بسیاری از دانشمندان جزو تکامل یافته ترین گیاهان می‌باشد. خانواده ثعلب از نظر تنوع با بیش از 600 جنس و 2000 گونه در سطح جهان جزو غنی‌ترین گروه­های گیاهی محسوب می‌شود (محمدیان، 1376).

خانواده اركیده (Orchidaceae) از راسته ژیناندرالس( Gynandrales) گیاهان این خانواده تك لپه، علفی و پایا، هستند كه  به صورت انگل، ساپروفیت وخاکزی مشاهده می‌شوند(محمدی، 1376).

پراکنش اکولوژیکی این گیاه به مناطق جنوب شرق آسیا مانند کشورهایی مثل: چین، تایوان، هنگ­کنگ، تایلند، فیلیپین، مالزی و سنگاپور بر می‌گردد.

ارکیده­ها امروزه در تمام دنیا به خصوص اروپا، آمریکا و آسیای دور از پر فروش ترین و جذاب ‌ترین گیاهان برای خانه­ها، آپارتمان­ها، رستوران­ها، هتل­ها و مراکز عمومی دیگر هستند. این محبوبیت به دو دلیل حاصل شده است. فصل گلدهی و زمان گلدهی ارکیده­ها متفاوت است معمولا از دسامبر (دی ماه) شروع می­شود و چند ماه گل دارند. پس از گلدهی مدتی استراحت و بازسازی نیاز هست تا دوباره به گل بنشیند. در خانواده  اركیده­ها گونه­های گیاهی بسیار متنوعی وجود دارند. در كشور ما حدود 12 تا  15 رقم مختلف از اركیده­ها كشت می‌شوند.(محمدیان و همکاران ،1376)

1-2- اهمیت اقتصادی

ارکیده­ها امروزه در تمام دنیا به خصوص اروپا، آمریکا و آسیای دور از پر فروش ترین و جذاب‌ترین گیاهان برای خانه­ها، آپارتمان ها، رستوران­ها، هتل­ها و مراکز عمومی دیگر هستند. این محبوبیت به دو دلیل حاصل شده است. اول اینکه این گیاهان بسیار کم توقع بوده و با نگهداری اندکی به محیط خومی­گیرند واز طرف دیگر وقتی گل دهی بکنند گل هاشان تا ماه­ها زیبا و درخشنده باقی­می­ماند­ (حدود سه تا شش ماه  بسته به محیط و شرایط).(خوشخوی ،1389)

1-3- روش تکثیر

ارکیده به دو طریق رویشی و زایشی،تکثیر می‌شود. درتکثیر رویشی، نتاج همانند والدین هستند؛ اما در تکثیر زایشی(به وسیله بذر) بندرت نتاج یکسان بدست می­آیند، و نگرانی عمدتا زمانی مطرح   است که گونه­‌های وحشی، مد نظر هستند. بنابراین، اگراز بذور ارقام اهلی ارکیده استفاده شود که معمولا حاصل تلاقی‌ها هستند و شدیدا هتروزیگوس می‌باشند، نتاج بسیار غیر یکنواخت، و کمتر شبیه گیاهان اولیه، خواهند­ بود. اصولا ارقام ارکیده زراعی، فقط از طریق رویشی ازدیاد می‌شوند. تهیه کلون ارکیده به صورت این ویوو ، فرایندی بسیار کند است ، وگاهی اوقات ،برای حصول اندازه معینی از کلون ارکیده، احتیاج به 10 سال وقت است. بعد از سال 1960 انقلابی در تکثیر رویشی ارکیده ،صورت گرفت(محمدی وهمکاران).( مورل،1960) تلاش کرد که از طریق کاشت مریستم برگ Cymbidium عاری از ویروس را به دست آورد و برای انجام این منظور، از قسمت‌های انتهایی ساقه در کشت این ویترو، استفاده کرد. اشکال شبیه کورم اولیه که از اندام‌های هوایی به دست آمدند، خیلی شباهت به آن‌هایی داشتند که قبلا از بذر ، حاصل می­شده است. در بعضی موارد، این کورم های اولیه، خود به خود تقسیم می‌شوند؛ اما معمولا این عمل با بریدن کورمهای اولیه به قطعات کوچک‌تر، صورت می‌گیرد (مورل،1965). در گیاهCymbidium  طی شش هفته، امکان تولید 6 تا 8 کورم اولیه از یک کورم، وجود دارد. در اصل، تقسیم این کورم های اولیه، می ­تواند به طور بی پایان ادامه یابد. هنگامی که کار تقسیم تمام شد هر کورم اولیه می‌تواند اندام‌های هوایی و برگ و ریشه تولید نماید. به این طریق مورل توانست در یک سال از یک سر شاخه هزاران گیاه (یک مریستم با چند برگ اولیه) تولید کند. تولید کلون ارکیده به وسیله کشت مریستم،اولین تکثیر غیر­جنسی تجارتی در محیط کشت این ویترو بود. این روش در ابتدا برای گیاه Cymbidium انجام شده که با تغییراتی در گیاه Cattleya و بسیاری از جنس‌های دیگر ارکیده استفاده می‌شود.                             

 هنگامی که بعد از جوانه­زنی بذر ارکیده، کورم اولیه ایجاد شد، دارای وضعیت مورفولوژیکی حد واسط بین یک جنین تمایز نیافته و ساقه هوایی است. به وسیله تکثیر رویشی با کاشت مریستم نیز اشکال شبیه کورم اولیه، تشکیل می‌شود. در حقیقت بدین طریق قسمت انتهایی اندام هوایی یک گیاه بالغ دوباره جوان می‌شود (بازگشت از حالت بلوغ به حالت جوانی ). از آنجا که کورم های اولیه به دست آمده از جوانه زنی بذر بسیار شباهت به کورم های اولیه حاصل از کاشت مریستم دارند، به همین دلیل در کلون ارکیده به