فهرست مطالب

عنوان            صفحه

چکیده: 1

 فصل اول: کلیات    2

 1-1-مقدمه  2

1-2-هدف از اجرای این پژوهش    3

1-3-فرضیات پژوهش    4

فصل دوم: مروری بر تحقیقات انجام شده  5

 2-1- نام‌های گلرنگ    5

2-2- تاریخچه کاشت گلرنگ در ایران و جهان  5

2-3- مشخصات گیاهشناسی گلرنگ    6

2-3-1- ریشه: 6

2-3-2- برگها: 6

2-3-3- ساقه: 6

2-3-4- طبق: 6

2-3-5- گل: 7

2-3-6- دانه: 7

2-3-7- تركیبات دانه گلرنگ: 7

2-4- مراحل نمو گلرنگ    7

2-4-1- مرحله رویشی شامل  Veتا  Vn  7

2-4-2- مرحله زایشی شامل R1 تا R6  7

2-5-گیاه زراعی   8

2-6- ارقام گلرنگ    9

2-6-1- ارقام داخلی   10

2-6-1-1- رقم محلی 2811 (اراک) 10

2-6-1-2- رقم محلی اصفهان  10

2-6-1-3- رقم محلی 3147 (ارومیه) 10

2-6-1-4- رقم محلی 2819  11

2-6-1-5- رقم محلی 3148  11

2-6-1-6- رقم محلی 3150 کرمانشاه 11

2-6-1-7- سایر ارقام  12

2-6-2- ارقام خارجی   12

2-6-2-1- ژیلا1 12

2-6-2-2- فریو  12

2-6-2-3- یو.اس- 101  13

2-6-2-4- یوت   13

2-6-2-5- آ-101 و آ-12417  13

2-6-2-6- ان-10  14

2-6-2-7- رقم 1-VC  14

2-6-2-8- نبراسکا-10  14

2-7- تاریخ کاشت   15

2-7-1- اجزای موثر بر عملکرد دانه  16

2-7-2- تاثیر تاریخ کاشت بر عملکرد دانه  17

2-7-3- تاثیر تاریخ کاشت بر تعداد دانه در طبق   20

2-7-4- تاثیر تاریخ کاشت بر تعداد طبق بارور 21

2-7-5- اثر تاریخ كاشت بر ارتفاع بوته  23

2-7-6- تأثیر تاریخ کاشت بر درصد روغن   24

2-7-7- تاثیر تاریخ کاشت بر عملکرد بیولوژیک و شاخص برداشت و عملكرد دانه  26

2-7-8- تاثیر تاریخ کاشت بر وزن هزار دانه  27

2-8- کشت دوگانه  28

2-9- همبستگی بین عملکرد و سایر صفات کمی و کیفی گلرنگ    30

فصل سوم: مواد و روشها 34

 3-1- زمان، موقعیت و شرایط اقلیمی محل آزمایش    34

3-2- مشخصات تیمارهای آزمایشی   34

3-3- عملیات آماده سازی زمین   35

3-4- عملیات کاشت و داشت   35

3-5- فاکتورهای اندازه‌گیری شده در طی فصل رشد  36

3-5-1- اندازه‌گیری عملکرد دانه در واحد سطح  36

3-5-2- تعداد طبق بارور و نابارور در گیاه 36

3-5-3- تعداد دانه در بوته و طبق   37

3-5-4- ارتفاع ساقه و ارتفاع تا اولین شاخه بندی   37

3-5-5- محاسبه‌ی عملکرد بیولوژیک    37

3-5-6- درصد روغن دانه  38

3-5-7- وزن گلچة گلرنگ (عملكرد گلبرگ) 38

3-5-8- محاسبة شاخص برداشت   38

3-6- محاسبات آماری   38

فصل چهارم: نتایج و بحث و پیشنهادات    39

 4-1- عملکرد دانه  39

4-2- عملکرد بیولوژیک    43

4-3- شاخص برداشت   46

4-4- درصد روغن   48

 

4-5- عملکرد روغن   50

4-6- عملكرد گلبرگ   53

4-7- ارتفاع بوته  55

4-8- تعداد طبق بارور در بوته  58

4-9- تعداد دانه در طبق   60

4-10- وزن هزار دانه  63

4-11- ارتفاع تا پایین‌ترین شاخه بندی   66

4-12- نتیجه‌گیری كلی   69

4-13- پیشنهادات   70

منابع  71

چکیده:

 به منظور بررسی تاثیر تاریخ کاشت بر عملكرد و اجزاء عملكرد چهار رقم گلرنگ بهاره، آ‌زمایشی به صورت فاکتوریل در قالب طرح بلوک­های کامل تصادفی در سه تکرار در سال زراعی 89-1388 در منطقه گچساران به اجرا در آمد. عامل اول شامل تاریخ كاشت در چهار سطح (26 اردیبهشت، 11 خرداد، 26 خرداد و 11 تیر) و عامل دوم شامل چهار رقم گلرنگ بهاره (اراك2811، اصفهان14، IL111 و PI) بود. نتایج نشان داد، برهمكنش رقم و تاریخ کاشت در اکثر صفات مورد بررسی معنی‌دار بود؛ به طوری كه بیشترین عملكرد دانه، عملكرد روغن و تعداد دانه در طبق مربوط به رقم اصفهان 14 در تاریخ كاشت 11 تیر (چهارم) و كمترین مربوط به رقم IL111 در تاریخ كاشت 26 اردیبهشت (اول) بود. به طور كلی بین تاریخ‌های مختلف كاشت، تاریخ كاشت سوم، بیشترین عملكرد دانه (1376 كیلوگرم در هكتار)، عملكرد بیولوژیك (3601 كیلوگرم در هكتار )، عملكرد روغن، تعداد دانه در طبق و وزن هزار دانه را به خود اختصاص داد، ولی تاریخ كاشت اول در طول دوره‌ی نموی خود كمترین عملكرد دانه (1143 كیلوگرم در هكتار )، شاخص برداشت، عملكرد روغن، تعداد دانه در طبق، تعداد طبق بارور در بوته و ارتفاع ساقه را تولید كرد. ارقام در تاریخ كاشت اول، به دلیل شاخص سطح برگ بیشتر، نور بیشتری دریافت كرده و در نتیجه به علت فتوسنتز بیشتر، سرعت رشد محصول و تجمع ماده خشك آن­ها نیز افزایش یافت.

 كلمات كلیدی: تاریخ کاشت، رقم، گلرنگ بهاره، عملکرد دانه و اجزای عملکرد

 

1-1-مقدمه

روغن‌های خوراکی از منابع مهم تامین انرژی برای فرآیندهای حیاتی در بدن انسان هستند و به خاطر نقشی که این مواد در تامین نیازهای چربی و ویتامین‌ها دارند، پس از مواد نشاسته‌ای در زمره‌ی مهمترین کالاهای ضروری محسوب می‌گردند. با توجه به روند رو به افزایش مصرف روغنهای نباتی و هزینه زیاد تامین روغن مورد نیاز كشور از طریق واردات، توسعه كشت گیاهان دانه روغنی سازگار به شرایط اقلیمی كشور و همچنین گسترش برنامه‌های تحقیقاتی در این زمینه حائز اهمیت است.

خوشبختانه به دلیل تنوع آب و هوایی در ایران امکان کشت بسیاری از دانه‌های روغنی با کیفیت مناسب، که از ارزش اقتصادی بسیاری برخوردارند، وجود دارد. در این ارتباط کشت گیاهان روغنی نظیر گلرنگ که از نظر صنعتی و دارویی نیز مهم هستند می‌تواند مدنظر قرار بگیرد. گلرنگ گیاهی است كه از دیر‌ باز در مناطق خشك و نیمه خشك و نیز در هندوستان و دیگر نقاط خاورمیانه و شرق آفریقا كشت می‌شده است. خصوصیات مطلوب و خاص این گیاه نظیر خواص طبی، صنعتی، غذایی، كیفیت بالای روغن به جهت وجود بیش از 80 درصد اسید‌های چرب غیر اشباع بخصوص اسید چرب لینولئیك و اولئیك، مقاومت بالا به شوری و خشكی، نیاز رطوبتی كم، سازگاری وسیع به درجه حرارت‌‌های پایین زمستان و بالای تابستان و فصل رشد و نمو كوتاه در كشت بهاره و تابستانه از جمله مواردی است كه گلرنگ را به عنوان یك گیاه روغنی با ارزش مطرح ساخته است.

انتخاب تاریخ‌کاشت مناسب یکی از فنون زراعی است که با رعایت آن حداکثر محصول بدست خواهد آمد. از آنجایی که طول مراحل مختلف نمو تابعی از دو عامل اصلی حرارت و طول روز است؛ ممکن است تاریخ‌کاشت را به نحوی تغییر داد که مراحل مختلف نمو گیاه با وضعیت حرارت و طول روز موجود طی فصل رشد انطباق مناسبی یافته و میزان رشد رویشی و زایشی مطلوبی بدست آید. بدین لحاظ لازم است اطلاع کامل و صحیحی از خصوصیات رشد و نمو و نیازهای اکولوژیک محصول مورد کاشت و عوامل محیطی داشت تا بتوان تاریخ‌کاشت مناسبی را انتخاب نمود.

كاشت دو یا چند محصول در سال، موجب استفاده مؤثر از منابع طبیعی موجود در بخش كشاورزی و افزایش بازدهی اقتصادی آنها می‌شود و در بسیاری از مناطق كشور مورد توجه قرار گرفته است. انتخاب ژنوتیپ‌های مناسب گلرنگ از لحاظ صفات زراعی و اقتصادی جهت كاشت به عنوان محصول دوم بسیار حائز اهمیت است. در این زمینه، انتخاب گیاه مناسب و با دوره رشد كوتاه به عنوان محصول دوم پس از برداشت گندم و جو اهمیت دارد. تركیب مناسبی از ژنوتیپ و تاریخ كاشت در گیاهان زراعی یكی از مهمترین عوامل مؤثر در كسب عملكرد مطلوب و اقتصادی است. در تاریخ كاشت مناسب مراحل رویشی و زایشی گیاه با شرایط مطلوب محیطی منطبق شده و موجب افزایش بازدهی فتوسنتز و سرانجام انتقال و ذخیره مواد فتوسنتزی در دانه‌ها و افزایش عملكرد می‌گردد. نتایج مشابهی در گیاهان مختلف از قبیل‌ آفتاب‌گردان و گلرنگ در ارتباط با اثر متقابل ژنوتیپ و تاریخ كاشت بر عملکرد دانه و برخی خصوصیات فیزیولوژیکی گزارش شده است. در مواقعی که تاخیر در كاشت بهاره گلرنگ، با افزایش دما در طی دوران رشد رویشی و زایشی گیاه همراه باشد، موجب تسریع نمو شده و در نهایت عملکرد و اجزای عملکرد را کاهش می دهد. ولی چنانچه تاخیر در کاشت، موجب انطباق مرحله گلدهی و پر شدن دانه‌ها با هوای نسبتاً خنک اواخر تابستان باشد، افزایش عملکرد دانه را نسبت به تاریخ‌های کاشت زود هنگام به دنبال خواهد داشت.

 با توجه به امتیازات ارزشمند گیاه گلرنگ و بومی بودن و سازگاری آن، شایسته است که مطالعات بیشتری برای شناخت بهتر این گیاه انجام شود. در هر حال با آزمایش‌های بسیار معدودی که در کشور بر روی این گیاه صورت گرفته و همچنین محدودیت نسبی ارقام مناسب اصلاح شده، بدون توجه اساسی در زمینه به‌نژادی و به‌زراعی نمی‌توان امید چندانی به بهبود وضعیت گلرنگ در ایران داشت. با توجه به خصوصیات ارزشمند این گیاه، به ویژه سازگاری با شرایط محدودیت رطوبت و امکان کشت بهاره آن در بسیاری از مناطق کشور و همچنین اثرات مفید قرار دادن آن در تناوب زراعی و استفاده از این گیاه به عنوان کشت دوم بعد از برداشت غلات دانه ریز مثل گندم و جو، امید است که این گیاه در آینده بیشتر از گذشته، مورد توجه پژوهشگران و سیاست گذاران کشاورزی کشور قرار گیرد.

 

1-2-هدف از اجرای این پژوهش

1- تعیین مناسب‌ترین تاریخ‌کاشت تابستانه موثر در افزایش عملکرد دانه و روغن گلرنگ در منطقه گچساران

2- تعیین بهترین رقم گلرنگ برای کشت دوم در منطقه گچساران

1-3-فرضیات پژوهش

امكان كاشت و برداشت دو محصول در منطقه مورد مطالعه وجود ندارد
امكان كاشت گلرنگ بهاره در منطقه مورد مطالعه وجود ندارد.
تاریخ كاشت تأثیری بر عملكرد دانه، درصد روغن و خصوصیات زراعی گلرنگ بهاره ندارد.
 فصل دوم: مروری بر تحقیقات انجام شده

 2-1- نام‌های گلرنگ

گلرنگ گیاهی است که از سالیان بسیار دور در کشورهای مختلف جهان رشد و نمو نموده است. این گیاه در کشورهای مختلف به اسامی مختلف نامیده می‌شود. نام علمی گلرنگ یا گل رنگCarthamus tinctorius  L. می‌باشد. این گیاه در زبان فارسی علاوه بر گلرنگ یا گل رنگ اسامی متعدد دیگری نیز دارد که کافشه، کاجیره، کاچیره، کاژیره و کازیره بیش از سایر اسامی محلی مصطلح هستند. در زبان انگلیسی به این گیاه Safflower و در زبان فرانسه Carthame می‌گویند. عرب‌ها این گیاه را به اسامی قرطوم[1]، کرتوم[2] و عصفر[3] می‌شناسند. گفته شده است که Carthamus (نام جنس) برگردان لاتین کلمه عربی قرطوم است که به ماده رنگی گلها اشاره دارد و عصفر به احتمال زیاد منشأ نام انگلیسی آن یعنی Safflower است. این گیاه عضوی از خانواده گیاهی کاسنی(مرکبان یا مرکبه) یا (Compositae) Asteraceae می‌باشد ( ناصری، 1370؛ Chapman and Carter, 1976). گونه زراعی گلرنگ یکساله است؛ اما در این جنس گونه‌های وحشی چند ساله نیز وجود دارد (یزدی صمدی و عبدمیشانی، 1370).

2-2- تاریخچه کاشت گلرنگ در ایران و جهان

گلرنگ سالیان درازی است که از حالت وحشی خارج شده است. این گیاه از 4000 سال قبل به دلیل استفاده از گلچه‌های آن در مصر کشت می‌شده است. این محصول احتمالاً از فرات به مصر برده شده است؛ اما روغن‌کشی و استفاده از روغن آن بعدها در آنجا متداول گردید. در طی بررسی‌های باستان شناسی دسته‌ هایی از گل‌های مجزای گلرنگ در میان پاکتی از جنس برگ بید همراه جسد مومیایی آمنوخیس اول از سلسلة هجدهم (1600 قبل از میلاد) کشف شد، که دقیقاً قابل تشخیص نبود. گلرنگ کشت شده در مصر پس از برداشت و تهیه رنگ از آن به ایتالیا، فرانسه و انگلستان صادر می‌شد و در آنجا به مصرف رنگرزی و تهیه‌ی پنیر می‌رسید. از سایر موارد استفاده‌ی گلرنگ در مصر به تهیه‌ی سرمه از بوته‌ی زغال شده‌ی گلرنگ می‌توان اشاره کرد. گلرنگ در کشورهای عربی به عنوان داروی پادزهر و عرق آور شناخته می‌شد.

-3- مشخصات گیاهشناسی گلرنگ

گلرنگ زراعی گونه­ای یكساله است ولی گونه­های وحشی آن چند ساله­اند. اندام­های این گیاه از نظر گیاه شناسی دارای ویژگیهایی به شرح ذیل می­باشند.

2-3-1- ریشه: این گیاه دارای ریشه­ای قوی و گسترده می­باشد. این ویژگی به گیاه امكان
می­دهد تا رطوبت و مواد غذایی را از اعماق نسبتا زیاد جذب نماید. به همین جهت گلرنگ را گیاهی كم توقع و مقاوم به خشكی به شمار می­آورند (زینلی، 1378).

2-3-2- برگها: پس از جوانه­زنی گلرنگ و ظهور برگهای لپه­ای، برگهای حقیقی گلرنگ ظاهر می­شوند. برگهای این گیاه بر اساس نوع واریته و محل آن روی گیاه، صاف یا خاردار می­باشد. برگهای پایینی فاقد خار، در حالی كه برگهای فوقانی معمولا خاردار هستند. بعضی واریته­ها كاملا بدون خار می­باشند. در ابتداء برگهای گلرنگ روی زمین خوابیده است. به این دوره از رشد گیاه مرحله روزت می­گویند. در این مرحله ساقه هنوز طویل نشده و دیده نمی­ شود (خواجه­پور، 1383).

2-3-3- ساقه: با گرم شدن هوا فاصله میانگره­های ساقه زیاد و در نتیجه ساقه اصلی طویل می­شود. ساقه اصلی در گلرنگ به صورت قائم و تقریبا گرد است، و طول آن در ارقام مختلف بین 25 تا 210 سانتیمتر متغییر است. هنگامی كه گیاه به ارتفاع 30-40 سانتیمتر رسید ساقه­ها در قسمت فوقانی گیاه منشعب می­شوند، و ساقه­های فرعی را تشكیل می­ دهند (زینلی، 1378).

 2-3-4- طبق: طبق­ها به شكل مخروطی در انتهای ساقه اصلی و هر ساقه فرعی بوجود می­آید. هر طبق 5/1 تا 4 سانتیمتر قطر داشته و توسط چند ردیف براكته احاطه شده است. تعداد طبق در بوته تقریبا با تعداد ساقه فرعی در بوته برابر است. طبق واقع بر روی ساقه اصلی از همه بزرگتر است. ممكن است در هر بوته تا 50 طبق تشكیل گردد (خواجه­پور، 1383).

2-3-5- گل: گلها به صورت مركب هستند و شكل غوزه مانندی را تشكیل می­دهد. در هر طبق 20 تا 180 گل لوله­ای مشاهده می­شود. (ناصری، 1370).

 2-3-6- دانه: در هر غوزه 20 تا 100 عدد دانه تشكیل می­شود. دانه­های این گیاه از نظر ظاهری خیلی شبیه به بذور كوچك آفتابگردان هستند و رنگ آنها سفید یا كرم رنگ است. وزن هزار دانه گلرنگ زراعی از 29 تا 50 گرم متغیر است (خواجه­پور، 1383).

 2-3-7- تركیبات دانه گلرنگ: پوسته، 30 تا 50 درصد، آب، 3 تا 10 درصد، روغن، 25 تا 40 درصد و پروتئین، 12 تا 20 درصد دانه را تشكیل می­دهند.

 2-4- مراحل نمو گلرنگ

براساس تقسیم­بندی (Tanaka et al., 1997) مراحل نموی گلرنگ به دو مرحله تقسیم
می­شوند.

2–1- مرحله رویشی شامل  Veتا  Vn

:Ve لپه‎ها بطور كامل ظاهر شده‎اند. اولین برگهای حقیقی، غیر از لپه­ها، ممكن است مشاهده گردند. اما كمتر از 8/3 سانتیمتر طول دارند

:Vn مراحل با شمارش تعداد برگهای حقیقی (n) متصل به ساقة اصلی كه حداقل 8/3 سانتیمتر طول دارند تعیین می‎گردد. دو برگ حقیقی اولیه (V1 و V2) بطور همزمان و متقابل یكدیگر توسعه می­یابند. برگهای باقیمانده بصورت الگوی متناوب توسعه می‎یابند. مراحل V1 تا V6 بعنوان مرحلة روزت نامگذاری شده است. ساقه مقداری طویل می‎شود اما طول آن كمتر از 5 سانتی‎متر است. رشد سریع ساقه از V7 تا Vn رخ می‎دهد. حداكثر تعداد برگها بر روی ساقة اصلی بسته به ژنوتیپ و محیط بین 15 تا 35 عدد تغییر می‎كند. GDD مورد نیاز برای مرحلة ‌رویشی از 170 تا 445 می‎باشد.

2-4-2- مرحله زایشی شامل R1 تا R6