فهرست مطالب:

فصل اول- کلیات پژوهش………………………………….. 1

1-1-مقدمه………………………………… 2

2-1-سابقه و ضرورت پژوهش…………………………………… 2

3-1- مشکل پژوهش…………………………………… 4

4-1- اهدف پژوهش…………………………………… 4

1-4-1-هدف اصلی…………………………………. 4

2-4-2- اهداف فرعی…………………………………. 4

5-1- پرسش های پژوهش…………………………………… 5

6-1- فرضیه های پژوهش…………………………………… 6

7-1- تعریف اصطلاحات کلیدی پایان نامه………………………………… 7

8-1- روش شناسی پژوهش…………………………………… 8

1-8-1- منابع داده ها و روش های جمع آوری آنها……………………… 8

2-8-1- تحلیل داده ها ………………………………..9

3-8-1-  روش های تجویز راهکارها و راه حل ها در مرحله تجویز………. 15

9-1- ساختار پایان نامه………………………………… 15

فصل دوم- تشریح چارچوب نظری، تجربی و فنی مرتبط با انگاشت کیفیت زندگی……..18

1-2- مقدمه………………………………… 19

2-2- هدف………………………………….. 19

3-2- روش کار………………………………… 19

4-2- معرفی و تشریح پایه های نظری مرتبط با انگاشت کیفیت زندگی………… 21

1-4-2- مقدمه………………………………… 21

2-4-2- هدف…………………………………. 21

3-4-2- روش کار……………………………….. 21

5-3-2-  معرفی تعاریف پایه انگاشت کیفیت زندگی…………………………………. 22

1-5-3-2- ابعاد کیفیت زندگی…………………………………. 23

2-5-3-2  تعاریف ناظر بر ابعاد عینی و ذهنی کیفیت زندگی……………………….. 23

6-3-2-  معرفی سیر تحول تفکر انگاشت کیفیت زندگی……………………………… 25

1-6-3-2-  تعریف استاندارد زیست………………………………… 25

2-6-3-2- مقایسه استاندارد زیست و کیفیت زندگی…………………………………. 26

3-6-3-2- تفاوت استاندارد زیست و کیفیت زندگی…………………………………. 27

4-6-3-2- سیر تحولات انگاشت کیفیت زندگی…………………………………. 27

7-3-2- معرفی و تعریف انگاشت های مرتبط با انگاشت کیفیت زندگی…………… 33

8-3-2-  رویکردهای کیفیت زندگی…………………………………. 35

9-3-2-  بررسی انگاشت کیفیت زندگی در برنامه ریزی شهری…………………. 36

1-9-3-2- تعریف کیفیت زندگی در چارچوب تفکر و عمل برنامه ریزی…………….. 36

2-9-3-2- تاثیر مفهوم کیفیت زندگی بر برنامه ریزی……………………….. 36

3-9-3-2- اهمیت مطالعه کیفیت زندگی در برنامه ریزی شهری……………… 37

4-2- معرفی و تشریح پایه های تجربی مرتبط با انگاشت کیفیت زندگی…………… 39

1-4-2- مقدمه………………………………… 39

2-4-2- هدف…………………………………. 39

3-4-2- روش کار ………………………………..39

4-4-2- معرفی تجارب بکارگیری انگاشت و شاخص های کیفیت زندگی در کشورهای بیشتر توسعه یافته…..40

1-4-4-2-  مطالعه شاخص کیفیت زندگی در گرند تراورس آمریکا موسوم به Q1998………

2-4-4-2- مطالعه شاخص کیفیت زندگی در آنتاریو کانادا…………. 42

5-4-2- معرفی تجارب بکارگیری انگاشت و شاخص های کیفیت زندگی در کشورهای در حال توسعه…………..43

1-5-4-2-  مطالعه شاخص کیفیت زندگی در شهر لیما در کشور پرو……………. 43

2-5-4-2-  مطالعه شاخص کیفیت زندگی در شهر آدیس آبابا در کشور اتیوپی………….. 44

3-5-4-2-  مطالعه شاخص کیفیت زندگی در مناطق 22 گانه شهر تهران در کشور ایران……46

4-5-4-2- کیفیت زندگی مردم شهر تهران بر اساس پرسشنامه WHOQOL-BREF………..

6-4- 2- شواهد تجربی در سنجش کیفیت زندگی عینی و ذهنی…………….. 47

5-2- معرفی روشها و فنون مرتبط با بکارگیری انگاشت کیفیت زندگی در برنامه ریزی شهری……… 48

1-5-2-  مقدمه………………………………… 48

2-5-2- هدف…………………………………. 48

3-5-2- روش کار……………………………….. 48

4-5-2- سنجش کیفیت زندگی………………………………….50

1-4-5-2- عرصه های زندگی…………………………………. 50

2-4-5-2- اصول اساسی سنجش کیفیت زندگی…………………………………. 52

3-4-5-2- رهنمودهایی برای سنجش کیفیت زندگی……………………………… 52

4-4-5-2- سنجش عینی کیفیت زندگی با بهره گرفتن از تجزیه و تحلیل داده های ثانویه…………… 54

5-4-5-2- سنجش ذهنی کیفیت زندگی با جمع آوری داده های اولیه و تجزیه و تحلیل داده های ممیزی………56

6-4-5-2- تحلیل مقایسه ای بین رهیافت های ذهنی و عینی کیفیت زندگی………….57

7-4-5-2- تئوری های رابطه میان شاخص های عینی و ذهنی کیفیت زندگی……………59

8-4-5-2- ترکیب کیفیت زندگی عینی و ذهنی…………………………………. 60

9-4-5-2- حالت های کیفیت زندگی…………………………………. 60

5-5-2- مدل های انگاشتی کیفیت زندگی…………………………………. 61

6-2- جمع بندی و معرفی چارچوب انگاشتی پژوهش…………………………………… 70

1-6-2- هدف…………………………………. 70

2-6-2- روش کار……………………………….. 70

3-6-2- جمع بندی چارچوب های نظری انگاشت کیفیت زندگی……………….. 71

4-6-2- جمع بندی تجارب جهانی بکارگیری انگاشت کیفیت زندگی……………. 72

5-6-2- جمع بندی چارچوب های فنی انگاشت کیفیت زندگی…………………. 74

6-6-2- معرفی چارچوب انگاشتی پژوهش…………………………………… 76

فصل سوم- معرفی  فرایند انتخاب و شناخت موردپژوهی…………………….. 78

1-3- مقدمه………………………………… 79

2-3- هدف………………………………….. 79

3-3- روش کار………………………………… 79

4-3- تشریح دلایل انتخاب شهر تهران به عنوان زمینه کار و منطقه 10 شهر تهران به عنوان مورد پژوهی پایان نامه……81

5-3- شناخت و توصیف محدوده مورد پژوهی…………………………………. 81

1-5-3- مقدمه………………………………… 81

2-5-3- بررسی و شناخت منطقه 10 شهر تهران به ‌عنوان محیط سیستم مورد برنامه‌ریزی……….83

1-2-5-3- مقدمه………………………………… 83

2-2-5-3- سیر تحولات شکل گیری منطقه 10…………. 83

3-2-5-3- موقعیت و تقسیمات اداری منطقه…………………… 84

4-2-5-3- ویژگی های سازمان فضایی منطقه 10 شهر تهران………………. 86

3-5-3-  بررسی و شناخت محلات دهگانه منطقه 10 به ‌عنوان سیستم مورد برنامه‌ریزی……………. 98

6-3- جمع بندی…………………………………. 110

فصل چهارم- بکارگیری انگاشت کیفیت زندگی در تحلیل ویژگی های مورد پژوهی پایان نامه………….112

1-4- مقدمه………………………………… 113

2-4- هدف………………………………….. 113

3-4- روش کار………………………………… 113

4-4- معرفی فرایند سنجش کیفیت زندگی در محلات دهگانه منطقه 10 شهر تهران…………………. 115

1-4-4- گام نخست- انتخاب عرصه های زندگی و شاخص های مربوط به آنها در منطقه 10 شهر تهران…….. 115

2-4-4- گام دوم- سنجش کیفیت زندگی در محلات دهگانه منطقه 10 شهر تهران از دیدگاه ساکنان………. 118

1-2-4-4-  طراحی پرسشنامه به منظورجمع آوری داده های اولیه…………………….. 118

2-2-4-4- تحلیل روایی و پایایی پرسشنامه………………………………… 119

3-2-4-4- معرفی جامعه آماری و تعیین حجم نمونه………………………………… 120

4-2-4-4- تفکیک حجم نمونه بر حسب جمعیت محلات اداری مورد پژوهی، منطقه 10 شهر تهران……121

5-2-4-4- نتایج تحلیل کیفیت زندگی ذهنی در سطح منطقه 10 و محلات 10 گانه آن…………….122

1-5-2-4-4- تحلیل ویژگی های خانوار در منطقه 10 شهر تهران………………….. 122

2-5-2-4- 4- تحلیل کیفیت زندگی ذهنی در عرصه های چهارگانه………………… 124

3-5-2-4-4- تعیین وضعیت کیفیت زندگی ذهنی در محلات منطقه 10 شهر تهران…………… 143

3-4-4- گام سوم- سنجش کیفیت زندگی عینی در محلات دهگانه منطقه 10 شهر تهران……… 145

1-3-4-4- آماده سازی لایه ها……………………………….. 145

2-3-4-4- تعیین کیفیت زندگی عینی درارتباط با عرصه ها………………167

1-2-3-4-4- کیفیت زندگی عینی مربوط به عرصه دسترسی به خدمات و تسهیلات شهری…………167

2-2-3-4-4- کیفیت زندگی عینی مربوط به عرصه اجتماعی…………….174

3-2-3-4-4- کیفیت زندگی عینی مربوط به عرصه مسکن……………….176

4-2-3-4-4- کیفیت زندگی عینی مربوط به عرصه زیست محیطی…………..178

3-3-4-4- تعیین وضعیت کیفیت زندگی عینی در محلات منطقه 10…………… 181

4-4-4-گام چهارم- تلفیق ابعاد عینی و ذهنی و تعیین حالت های کیفیت زندگی………..183

5-4- جمع بندی…………………………………. 187

فصل پنجم- طراحی برنامه ارتقا کیفیت زندگی نواحی برنامه ریزی منطقه 10 شهر تهران…………191

1-5- مقدمه. ………………………………..192

2-5- هدف………………………………….. 192

3-5- روش کار………………………………… 192

4-5- تولید بیانیه اهداف برنامه ریزی برای ارتقا کیفیت زندگی نواحی برنامه ریزی منطقه 10 شهر تهران……….193

1-4-5- مقدمه………………………………… 193

2-4-5- بازبینی اهداف برنامه های توسعه منطقه 10 شهر تهران………….. 194

3-4-5- تدوین اهداف برنامه ریزی ارتقا کیفیت زندگی بر اساس مشکلات تعیین شده در بخش تحلیل مورد پژوهی………195

4-4-5- تدوین بیانیه نهایی اهداف برنامه ریزی ارتقا کیفیت زندگی نواحی برنامه ریزی منطقه 10 شهر تهران………198

5-5- انتخاب و بکارگیری روش طراحی برنامه ارتقا کیفیت زندگی در نواحی برنامه ریزی منطقه 10 شهر تهران………..199

1-5-5-  بررسی فنون  طراحی برنامه شهری…………………………………. 199

1-1-5-5- روش تحلیل عرصه های تصمیم گیری مرتبط………………………. 199

2-1-5-5-  فن بهینه سازی تصمیم………………………………… 202

 

3-1-5-5- معرفی تدوین  سناریو………………………………… 202

4-1-5-5- فن تحلیل سطوح بالقوه……………………………….. 203

5-1-5-5- فن نقشه‌های هم‌پوش………………………………….. 203

2-5-5- انتخاب فن مناسب طراحی برنامه ارتقا کیفیت زندگی در نواحی برنامه ریزی منطقه 10 شهر تهران……….203

3-5-5- بکارگیری فن تحلیل عرصه های تصمیم گیری در برنامه ریزی برای ارتقا کیفیت زندگی در محلات دچار محرومیت و سازش پذیری منطقه 10 شهر تهران………………205

1-3-5-5-گام نخست: تولید عرصه های تصمیم گیری مرتبط برای بکارگیری در فرایند برنامه ریزی ارتقاء کیفیت زندگی نواحی برنامه ریزی منطقه 10 شهر تهران…………….205

2-3-5-5- گام دوم : تولید اختیارهای مربوط به عرصه های تصمیم گیری تعیین شده………..207

3-3-5-5- گام سوم : تولید نمودار اختیارو تعیین سازگاری/ناسازگاری میان اختیارها………..208

4-3-5-5- گام چهارم : تولید سناریوهای گزینه بر اساس موانع اختیارهای تصمیم گیری……….211

5-3-5-5- گام پنجم: ارزیابی و انتخاب سناریوی برتر……………………………….214

4-5-5- تولید راهبردهای ارتقای کیفیت زندگی بر اساس سناریوی برتر…………. 215

فصل ششم- نتیجه گیری و ارائه پیشنهادها……………………………….. 218

1-6- مقدمه…………………………………219

2-6- نتیجه گیری…………………………………. 219

1-2-6- پاسخ به پرسش های پژوهش…………………………………… 219

2-2-6- پاسخ به فرضیات پژوهش…………………………………… 230

   3-6-1- دستاوردهای نظری و عملی پژوهش……………………………… 234

4-6- ارائه پیشنهادها……………………………….. 237

5-6- معرفی قیود و محدودیت های انجام این پایان نامه……………………… 237

منابع و ماخذ…………………………………. 238

پیوست شماره یک: پرسشنامه ساکنین…………………………………. 243

پیوست شماره دو: آلفای کرونباخ سوالات………………………………….. 246

چکیده انگلیسی…………………………………. 247

چکیده:

مطالعات کیفیت زندگی به دلیل سودمندی در تدوین و اجرای راهبردها و سیاست های عمومی و برای ارزیابی و نظارت بر سیاست ها و راهبردهای عمومی اجراشده، مورد توجه برنامه ریزان و سیاستگذاران می باشد. کیفیت زندگی می تواند توسط شاخص های عینی و ذهنی و یا با ترکیب این دو شاخص سنجش شود. پژوهش های کیفیت زندگی که برای کمک به برنامه ریزان و سیاستگذاران شهری طراحی شده اند، باید با بهره گرفتن از هر دو شاخص عینی و ذهنی سنجش شوند. زیرا این روش به تشخیص حالت های کیفیت زندگی کمک می کند.

در این پژوهش، یک روش ترکیبی از جمع آوری و تحلیل داده ها به منظور سنجش کیفیت زندگی به کار گرفته شده است. به منظور  آزمودن جنبه های مختلف کیفیت زندگی، چهار عرصه از ابعاد اجتماعی، اقتصادی و کالبدی زندگی انتخاب شدند. این عرصه ها دسترسی به خدمات و تسهیلات شهری، اجتماعی، مسکن و زیست محیطی  می باشند. پژوهش بر اساس داده هایی از ممیزی خانوار و داده های ثانویه می باشد. 101 سرپرست خانواده از طریق ممیزی خانوار باسوالات باز و بسته مصاحبه شده اند. خانوارهای نمونه به طور تصادفی انتخاب شده اند. با بهره گرفتن از تحلیل توصیفی و تحلیل فضایی سطح کیفیت زندگی ذهنی و عینی در عرصه ها سنجش شده است. با ترکیب کیفیت ذهنی و عینی سنجش شده در عرصه ها، حالت های کیفیت زندگی برای محلات منطقه 10 شهر تهران تشخیص داده شده است.

در این پژوهش سطح کیفیت زندگی ذهنی برای هفت محله خوب می باشد. این محله ها عبارتند از: هفت چنار، بریانک، کارون جنوبی، سلسبیل جنوبی، زنجان شمالی، کارون شمالی و سلسبیل شمالی. سطح کیفیت زندگی عینی نیز برای چهار محله کارون جنوبی، سلسبیل جنوبی، کارون شمالی و سلسبیل شمالی مناسب می باشد. با ترکیب کیفیت زندگی ذهنی و عینی، حالت های کیفیت زندگی  که بهزیستی، سازش پذیری، ناهنجاری و محرومیت می باشند، برای هر محله از منطقه 10 تشخیص داده می شود. که بهزیستی و محرومیت مطابقت میان کیفیت زندگی ذهنی و عینی را نشان می دهد، از طرف دیگر ناهنجاری و سازش پذیری عدم مطابقت میان کیفیت زندگی ذهنی و عینی را نشان می دهد. در این پژوهش سه حالت کیفیت زندگی  برای محلات منطقه 10 تشخیص داده شده اند که بهزیستی، محرومیت و سازش پذیری می باشند. محلات منطقه 10 که در زمینه این عرصه ها ( دسترسی به خدمات و تسهیلات شهری، اجتماعی، مسکن و زیست محیطی)  در بهزیستی می باشند، محلات کارون جنوبی، سلسبیل جنوبی، کارون شمالی و سلسبیل شمالی می باشند. در این محلات کیفیت زندگی ذهنی و عینی ساکنین خوب می باشد. ساکنین محله های شبیری- جی، سلیمانی- تیموری و هاشمی محرومیت را تجربه می کنند. محله هایی که در محرومیت می باشند، کیفیت ذهنی و عینی بد در عرصه ها داشتند. ساکنین محله های هفت چنار، بریانک و زنجان جنوبی سازش پذیری را تجربه می کنند، به دلیل آنکه آنها کیفیت زندگی ذهنی خوبی دارند، اگرچه کیفیت عینی زندگی آنها نامناسب  است. این نتایج نشان می دهد که این دو سنجه همیشه سطح  یکسانی از کیفیت زندگی را نشان نمی دهد.

به طور کلی، یافته های این پژوهش بیان می کند که مقیاس بزرگ مطالعات می تواند تنوع کیفیت زندگی در مقیاس های کوچک را پنهان کند. یافته ها همچنین اهمیت مطالعه همزمان کیفیت زندگی عینی و ذهنی را به جای مطالعه هریک به طور جداگانه، آشکار می سازد.

نتایج این گونه مطالعات می تواند به برنامه ریزان محلی در بهبود و داشتن درک بهتری از وضعیت کیفیت زندگی ساکنین کمک نماید. در نتیجه آنها می توانند مشکلاتی که اجتماع و نیز اکثر نواحی محروم با آن مواجه می شوند را به گونه ی بهتری اولویت بندی کنند.

فصل اول: کلیات پژوهش

1-1- مقدمه

این فصل در هشت بخش ارائه می گردد. در بخش نخست موضوع پژوهش تبیین و تشریح شده است. در بخش دوم مشکلات پژوهش عنوان شده اند. اهداف اصلی و اهداف فرعی پژوهش در بخش سوم معرفی شدند. در بخش چهارم این فصل پرسش های پژوهش عنوان شدند و در بخش پنجم فرضیات پژوهش مطرح گشتند. اصطلاحات کلیدی مربوط به این پایان نامه در بخش ششم تعریف شدند، در بخش هفتم روش شناسی پژوهش توضیح داده شد و سرانجام در بخش آخر، ساختار  پژوهش ارائه گردید.

2-1- طرح موضوع

در آغاز قرن 21 اهمیت شاخص های اجتماعی و مسائل مرتبط با کیفیت زندگی و رضایتمندی در دانش اجتماعی، در بسیاری از کشورهای جهان به اثبات رسیده بود. حجم گسترده ای از کتابهای به چاپ رسیده، معانی ارائه شده، مجلات انتشار یافته، ایجاد سازمانهای رسمی بین المللی، برگزاری کنفرانس ها و همایش های بین المللی، نشانه هایی از گسترش مفاهیمی از این دست می باشد.

در این چارچوب، مفاهیمی نظیر کیفیت و رضایتمندی ریشه های خود را از تحقیقات مختلف در زمینه های سلامت، امنیت، رفاه، رضایتمندی سکونتی و محیط کالبدی شهری اتخاذ می کنند. کیفیت زندگی، انگاشتی جامع، گسترده و پیچیده است که شرایط مادی و معنوی زندگی انسانها را در بر می گیرد و علاوه بر استانداردهای مادی زندگی به ابعاد اجتماعی، محیطی، کالبدی، فرهنگی و روان شناختی زندگی نیز توجه دارد و در دو سطح فردی و جمعی مورد سنجش قرار می گیرد. کیفیت زندگی دو بعد دارد که به عنوان ابعاد عینی و ذهنی شناخته می شوند. کیفیت زندگی عینی، چگونگی شرایط عینی(بیرونی) زندگی مردم را منعکس می کند و با بهره گرفتن از شاخص های عینی که مرتبط با واقعیات قابل مشاهده زندگی و برآمده از داده های ثانویه می باشند، سنجش می شود. کیفیت زندگی ذهنی، ادراکات ذهنی(درونی) مردم را از شرایط عینی و از وضعیت زندگی خود منعکس می سازد و با بهره گرفتن از سنجه های ذهنی سنجش می شود. این انگاشت، به روش های متفاوت توسط اجتماعات پژوهشی مختلفی به کار گرفته شده است. با این وجود، هیچ تعریف پذیرفته شده جهانی از آن وجود ندارد و در نتیجه در میان انتظام های مختلف بر اساس هدفی که می خواهند بدست بیاورند و روش شناسی که به کار می برند، به روش های متفاوتی مفهوم سازی شده است.  این تفاوت ها امکان داشتن تعریف پذیرفته شده جهانی و رویکرد روش شناسی برای ارزیابی و سنجش کیفیت زندگی را محدود می سازد. اما رویکردهای روش شناختی و انگاشتی موجود، می تواند راهنمایی برای انتخاب یک یا ترکیبی از روش های موجود برای تحلیل کیفیت زندگی برای محدوده ای خاص باشد.

در این مطالعه ما از تلاش های قبلی انجام شده در زمینه تعریف کیفیت زندگی استفاده نموده و با ارائه آنها این تعریف از کیفیت زندگی را مبنای مطالعه قرار می دهیم: ” کیفیت زندگی انگاشتی چندوجهی، نسبی، متاثر از زمان، مکان و ارزش های فردی و اجتماعی است. این انگاشت از یک سو به عوامل بیرونی و عینی زندگی وابسته می باشد و از سوی دیگر به برداشتهای فردی افراد از جایگاهشان در زندگی در بستر فرهنگ و سیستم های ارزشی ای که در آنها رشد می کنند، وابسته می باشد.”

بر اساس سنجش همزمان کیفیت زندگی عینی و ذهنی و تلفیق آنها با یکدیگر، سطح کیفیت زندگی شامل چهار حالت می گردد که به عنوان بهزیستی، ناهنجاری، سازش پذیری و محرومیت شناخته می شوند. این حالت ها، درونداد مهمی برای سیاست گذاران و برنامه ریزان شهری می باشند تا مشکلات نواحی، دلایل نارضایتی و اولویت های شهروندان در زندگی را تشخیص دهند. بهزیستی زمانی است که احساس ذهنی افراد و شرایط عینی زندگی خوب است (زپف، 1984). اگر هم شرایط ذهنی و هم شرایط عینی بد باشد، حالت محرومیت وجود دارد. از سوی دیگر، اگر شرایط ذهنی خوب و شرایط عینی زندگی بد باشد، حالت سازش پذیری وجود دارد و علاوه بر این اگر شرایط ذهنی بد و شرایط عینی زندگی خوب تشخیص داده شود، حالت ناهنجاری اتفاق می افتد.

همچنین در بین انتظام های فکری مختلف درگیر با مطالعات کیفیت زندگی، این توافق وجود دارد که کیفیت زندگی به توصیف و ارزیابی شرایط زندگی مردم در یک مکان معین مربوط می باشد. با وجود اینکه پژوهش های بسیاری برای مطالعه کیفیت زندگی انجام شده است، این پژوهش ها از نظر عرصه های زندگی که مورد مطالعه قرار می دهند متنوع می باشند. علاوه بر این، مقیاس به کار گرفته شده در مطالعات مختلف، متنوع می باشد، بعضی مطالعات در سطح ملی می باشند، برخی در سطح منطقه ای ، اما مطالعات بسیار کمی در مقیاس های کوچکتر شبیه همسایگی یا سطح خرد شهری انجام شده است. بنابراین بیشتر مطالعات کیفیت زندگی در سطح منطقه و کشور می باشند. اما این نوع ارزیابی های با مقیاس بالا می تواند تغییرات فضایی بزرگ در کیفیت زندگی که ممکن است در مقیاس های کوچک مانند بخش یا مراکز شهر غالب باشد را پنهان نماید. در