چکیده  ………………………………………………………………………………………………………………  1

فصل اول: کلیات تحقیق

۱-۱   مقدمه ………………………………………………………………………………………………………..  ۲

1-2   بیان مساله …………………………………………………………………………………………………… 6

1-3   سؤال  تحقیق …………………………………………………………………………………………….  9

1-4   اهمیت و ضرورت تحقیق ……………………………………………………………………………. 9

1-5   پیشینه­ی تحقیق …………………………………………………………………………………………. 10

1-6   اهداف تحقیق …………………………………………………………………………………………..  ۱۱

1-7   فرضیه­ های تحقیق ……………………………………………………………………………………..  ۱۱

1-8  روش تحقیق ……………………………………………………………………………………………..  ۱۲

1-9  حدود و قلمرو تحقیق …………………………………………………………………………………  ۱۲

فصل دوم: بنیاد نظری،زبان فارسی

۲  زبان­ فارسی، اجزای زبان، ……………………………………………………………………………….   ۱5

۲-۱  زبان­شناسی …………………………………………………………………………………………………. ۱۵

۲- ۲  پیدایش و تکامل زبان …………………………………………………………………………………  18

۲-۳  زبان چیست؟ ……………………………………………………………………………………………… ۲۱

۲- ۴  زبان فارسی ………………………………………………………………………………………………  ۲۳

۲- ۵  اجزای زبان ……………………………………………………………………………………………….  ۲5

۲- 5-1  واحدهای دستوری …………………………………………………………………………………  ۲6

۲- 5-2  واج­شناسی ……………………………………………………………………………………………. ۲8

۲-5-3   واژه شناسی …………………………………………………………………………………………… ۲8

۲- ۱- ۹   تکواژ …………………………………………………………………………………………………. 30

۲- ۱- ۱۰  وندها ( پیشوند، میانوند، پسوند) …………………………………………………………… ۳2

۲- ۲  ویژگی­های کلی تفاسیر و ترجمه­های کهن …………………………………………………….. ۳4

فصل سوم: حدود و قلمرو تحقیق، تفاسیر و ترجمه­های قرآن

۳- ۱  ویژگی­های تفاسیر و ترجمه­های قرآن به زبان فارسی کهن ……………………………….. ۳7

۳- ۲  علم تفسیر …………………………………………………………………………………………………  ۳9

۳- ۳  معرفی تفاسیر و ترجمه­های قرآن ………………………………………………………………….. 42

۳- ۳- ۱  تفسیر طبری …………………………………………………………………………………………  42

۳- ۳- ۲  تاجُ التّراجِم فی تَفسیرالقرآن لِلاَعاجِم ……………………………………………………….. ۴4

۳- ۳- ۳  ترجمه اسباب­النزول (ترجمه ذکاوتی) ……………………………………………………… ۴6

۳- ۳- ۴  شواهد­التنزیل لقواعد­التفضیل …………………………………………………………………… 47

۳- ۳- ۵  تفسیر نسفی …………………………………………………………………………………………. ۴9

۳- ۳- ۶  روض­الجنان و روح­الجنان فی تفسیر­القرآن ……………………………………………….. 50

۳- ۳- ۷  کشف­الاسرار و عدة­الابرار ………………………………………………………………………. ۵2

۳- ۳- ۸  الستین­الجامع لطائف­البساتین (قصه یوسف) ………………………………………………. 53

۳- ۳- ۹  ترجمه مجمع­البیان فی تفسیر­القرآن ………………………………………………………….. 53

۳- ۳- ۱۰  خلاصه تفسیر ادبی و عرفانی قرآن مجید ………………………………………………… ۵5

۳- ۳- ۱۱  معارف برهان­الدین محقق ترمذی …………………………………………………………… ۵5

۳- ۳- ۱۲  تفسیر شریف­البلابل و القلاقل ……………………………………………………………….. ۵6

۳- ۳- ۱۳  تفسیر حدائق­الحقائق ……………………………………………………………………………. ۵6

۳- ۳- ۱۴  تفسیر منهج­الصادقین فی الزام­المخالفین …………………………………………………… ۵8

۳- ۳- ۱۵  ترجمه قرآن (دهم هجری) ……………………………………………………………………. ۵9

۳- ۳- ۱۶  تفسیر مواهب علیه ………………………………………………………………………………  59

۳- ۳- ۱۷  ترجمه قرآن دهلوی …………………………………………………………………………….. 60

۳- ۳- ۱۸  تفسیر صفی­علیشاه ………………………………………………………………………………  62

 

فصل چهارم: داده­های تحقیق، بررسی تکواژ «وا»

۴  بررسی کارکرد و معنای تکواژ «وا» در بعضی از تفسیرهای کهن قرآن به زبان پارسی

۴- 1  تکواژ «وا» در متون تفسیری قرآن به زبان فارسی کهن…………………………………….. ۶4

۴- 2  معرفی تفاسیر و فراوانی کاربرد تکواژ «وا»………………………………………………….. ۶5

۴- ۳  تکواژ «وا» از نظر کاربردی و معنایی ……………………………………………………………… ۶9

۴- 4  موارد کاربردی تکواژ «وا» در متون تفسیری

۴- 4- ۱  تکواژ «وا» به‌عنوان حرف عطف ……………………………………………………………… 70

۴- 4- ۲  تکواژ «وا» به‌عنوان پیشوند فعلی …………………………………………………………….. 70

۴- 5  موارد تکواژ «وا» از نظر معنایی در متون تفسیری

۴- 5- ۱  تکواژ «وا» به معنای تأسّف …………………………………………………………………….. ۷7

۴- 5- ۲  تکواژ «وا» به معنای تعجب ……………………………………………………………………  ۷9

۴- 5- ۳  تکواژ «وا» به معنای «با» ………………………………………………………………………… 80

۴- 5- ۴  تکواژ «وا» به معنای «باز» ………………………………………………………………………. 86

۴- 5- ۵  تکواژ «وا» به معنای «به» ………………………………………………………………………… 92

۴- 5- ۶  تکواژ «وا» به معنای «بر» ………………………………………………………………………… 97

۴- 5- ۷  تکواژ «وا» به معنای «برای» …………………………………………………………………….. ۹8

۴- 5- ۸  تکواژ «وا» به معنای «بسوی» …………………………………………………………………… ۹9

۴- 5- ۹  تکواژ «وا» به معنای «در» ……………………………………………………………………….. ۹۹

4- 6  سایر کاربرد­های تکواژ «وا» ………………………………………………………………………… 100

4- 6- 1  تکواژ «وا» به صورت «واپس» و « پس­وا» ………………………………………………… 100

۴- 6- 2  تکواژ «وا» به صورت «پیش وا»………………………………………………………………. 102

 

۴- 6- 3  تکواژ «وا» به صورت « واسری» …………………………………………………………….. 102

۴- 6- 4  سایر ترکیبات به همراه تکواژ «وا» …………………………………………………………. 103

۴- ۷  تکواژ «وا» در سایر گویش­ها  …………………………………………………………………….. 104

۴- 7- 1  پیشوند­های مرتبط با تکواژ «وا» در ایران ………………………………………………… 104

۴- 7- 2  فارسی تاجیکستان، تکواژ «وا» در زبان تاجیک ………………………………………… 107

۴- 7- 3 فارسی افغانستان …………………………………………………………………………………… 1۰8

فصل پنجم: نتیجه­ و پیشنهاد

۵-۱ نتیجه­گیری و پیشنهاد …………………………………………………………………………………… ۱11

نمودارها:

۱- نمودار فراوانی تفاسیر در قرون متفاوت …………………………………………………………….. 67

2- نمودار فراوانی تکواژ «وا» در تفاسیر و ترجمه­های قرآن ………………………………….. 68

چکیده:

 

دگرگونی­های ساختاری و معنایی واژگان و ترکیبات زبانی، در عرصه­ پژوهش­های تاریخ زبان، اهمیت بسیار دارد زیرا که ما را در شناسایی اصالت و قدمت زبان مرزوبوممان یاری می­ کند. این ترکیبات، در طول زمان، کم‌کم معنای اصلی یا متعدد خود را ازدست‌داده و به معنای مجازی یا محدود­تری به‌کاررفته­اند. ازجمله آن‌ها تکواژ «وا» که در ترکیبات متعددی همراه با فعل­، اسم­، قید، صفت­، حرف‌اضافه و… به­کار رفته­است که در این پژوهش سعی شده ضمن بررسی کاربردی تکواژ «وا»، معانی متعدد آن نیز در ترجمه­ها و تفاسیر قرآن کریم به زبان پارسی کهن­ از قرن ۴ تا ۱۴ هـ. جستجو و سیر تحول آن تا به امروز بیان شود. تا­کنون محققان درزمینه‌ی شناسایی زبان پارسی کهن در متون تفسیری تحقیقاتی داشته اند که خوشبختانه این روند سیر صعودی پیدا کرده و مورد توجه قرار گرفته­است؛ و این پژوهش نیز در تکمیل همان روند تحقیقی انجام گرفته­است. روش تحقیق به­صورت کتابخانه­ای و استفاده از نرم‌افزار رایانه­ای مجمع­التفاسیر نور انجام پذیرفته­است. این تفاسیر اکثراً مربوط به منطقه­ی خراسان و بعضی مربوط به شهر ری و کشمیر و هند است. در نتیجه مشخص شده که تکواژ «وا» در این تفاسیر در معانی «با، باز، به، بر، بسوی، در، برای» و همچنین برای بیان تأسف و تعجب، بسیار زیاد کاربرد داشته­است زیرا زبان فارسی در تمدن اسلامی ایران به­خصوص نواحی خراسان نقش چشمگیری داشته و از ساختی مفهوم و گویا برخوردار بوده ­است اما به دلیل مدون نبودن دستور علمی و میل به‌تازگی و تأثیر زبان عربی، حروف تبدیل شده یا از بین رفته­است و باعث گردیده امروزه تکواژ «وا» کاربرد محدودتری پیدا کند      و بیشتر در بیان تعجب و در بعضی افعال به‌صورت پیشوند به­کار می­رود و دیگر کاربردهای آن منسوخ      گشته است.

 

واژه­های کلیدی: زبان فارسی، تفسیر قرآن، تفاسیر فارسی کهن، تکواژ «وا»

مقدمه:

زبان­شناسی مورد توجه تمام پژوهشگران در طی قرون و اعصار بوده که به‌عنوان رسالتی در جهان متمدن امروز به ترویج زبان و ادب و اصول و مبانی دانش آن پرداخته است. بنا بر هر دوره­ای، به دلیل وجود اقوام و تیره­های مختلف ایرانی که هرکدام زبان و گویش مخصوص خود داشتند، به وجود یک‌زبان یکپارچه نیاز بود که این را می­توان از آثار محققان در کشور­های اسلامی و ایران، همچنین در هند و رم باستان و یونان و سرزمین چین فهمید. به‌عنوان مثال، در سرزمین هند، زبان سانسكریت باستان تقریباً از نیمه­ی هزاره­ی پیش از میلاد مورد توجه و بررسی زبان­شناسان هندی بود؛ اما سانسكریت و­دایی و باستان هر دو به‌تدریج قدیمی شده و از كاربرد­ عادی كنار رفته­است. حتی در زمان هخامنشیان که دوره بیداری همبستگی ملی بود، باز نمی­توان از وجود یک‌زبان رسمی فراگیر سخن گفت، بدین ترتیب محصول این تلاش و پی­گیری مداوم در طول تاریخ بیش از سه هزار سال قدمت همان میراث فرهنگی است كه برای ما بازمانده و وظیفه حفاظت از آن بر عهده ما نهاده­ شده­است.

از جمله گنجینه­ی واژگان کهن فارسی، ترجمه­ها و تفاسیر قرآن کریم در قرن­های اولیه هجری است که تاکنون به‌عنوان منبع مهم زبان­شناسی به آن پرداخته نشده­است، امروزه توجه ویژه­ای به آن شده  و خوشبختانه دانشجویان و دانش­پژوهان زبان فارسی علاقه‌مندی خود را به تحقیق در این زمینه نشان دادند. مقالات و کتب چندی در مبحث تفاسیر و ترجمه­ها و ویژگی­های زبانی آن­ نگاشته شده، حتی درباره کاربرد «حروف مختلف» که در بخش پیشینه تحقیق به آن پرداخته‌شده، اما کافی نیست و جا دارد به این تلاش ادامه داده و فرهنگ کاملی از کاربرد حروف، تکواژها، پسوندها               و پیشوندهای به‌کاررفته در منابع قدیمی قرون ۳ تا ۶ هجری گردآوری شود تا مورداستفاده محققان در جهت رمزگشایی متون کهن قرار گیرد.

هر انسانی مایل است بداند از کجا آمده و پیشینه فرهنگی و زبانی اجدادش چه بوده ­است، اطلاعات و کتاب­هایی که به میراث فرهنگی جهان معروف­اند و تاریخ بشری را هدایت کرده­اند از جمله کتب آسمانی که جایگاهی برتر دارند و انگیزه­ی این تحقیق مشارکت در سهمی از این جایگاه بوده ­است تا در نگهداری از زبان مادری سرزمین محبوب خود نقشی به یادگار بماند.

در این پایان نامه به کاربرد و معنای تکواژ «وا» در متون تفسیری قرون ۴ تا ۱۴ هجری پرداخته‌شده  و منبع اصلی در گردآوری داده­ ها نرم‌افزار جامع­التفاسیر نور بوده که دو تفسیر تاج­التراجم و تفسیر نسفی از نسخه­ی ۲.۱ این نرم‌افزار و برای مابقی تفاسیر و ترجمه­های قرآن از نسخه­ی ۲.۵ استفاده گردیده­است.

انجام این تحقیق به یُمن کلام الهی و مفسّران عالِم که دارای فصاحت و بلاغت در سخن بودند بسیار لذت­بخش بود و ارشاد و هدایت استاد راهنمای گرامی نیز بر شیرینی کار می­افزود.