تعریف واژة وافدیه 16
حكومت ممالیك مصر و شام 19
الف. ریشه و نژاد و پیشینة ورود ممالیك به مصر                                               19

ب. چگونگی تأسیس حكومت ممالیك بحری                                        21

فصل دوم : فراریان و پناهندگان در عصر هلاكوخان و قطز                                             26

وافدیة خوارزمشاهی 26
وافدیة شام 28
پناهندگی ابن العبری 28
فصل سوم : وافدیه و مستأمنین در زمان هلاكوخان و ملك ظاهر بیبرس                        30

وافدیه به پیش قراولی امرای الوس جوجی 30
الف. منشأ و خاستگاه این گروه از فراریان مغول                                               33

ب. علل بروز اختلاف میان هلاكوخان و بركه                                      35

ج. گرایش خان الوس جوجی به ممالیك مصر                                      38

فرار و پناهندگی شمس الدین سلار بغدادی                                                  41
پناهنده شدن كرمون أغا                                                             45
وافدیة شیراز 49
وافدیة بغداد                                                                                            52
وافدیة تاتار(سال 662 ﻫ / 1264 م) 53
فرار و پناهندگی جلال الدین پسر دواتدار كوچك 53
بخش دوم : بررسی نقش پناهندگان و فراریان از زمان سلطنت آباقاخان تا پایان سلطنت بایدو 57

فصل اول : حركت وافدیه در زمان سلطنت آباقاخان و ملك الظاهر بیبرس                          58

فرار و پناهندگی خاندان ابن تیمیه ( 667 ﻫ / 1269 م ) 59
فرار و پناه خواهی امیر شمس الدین بهادر 60
وافدیة روم (آسیای صغیر) 62
الف. فراریان روم در سال 674 ﻫ  و تحریك سلطان بیبرس

برای حمله به این منطقه                                                                        62

ب. نقش معین الدین پروانه در تحریك سلطان ممالیك                            63

ج. نقش اعراب خفاجه در نبرد ابلستان                                                            66

نتیجة نبرد ابلستان ؛ شكل گیری دو موج از وافدیه 68
الف. وافدیه به پیش قراولی بیجر بهادر                                                           68

ب. فرار فخر الدین ابراهیم ( شیخ عراقی ) به قلمروی بیبرس                    68

فرار و پناهندگی خدیر المهرانی 69
فصل دوم. تحلیلی بر آمد و شد و تأثیرات گروه های وافدیه در دورة سلطنت ملك ظاهر بیبرس         70

الف. شمار و تأثیرات وافدیه در امور نظامی ممالیك                                          71

ب. تأثیرات وافدیة دانشمند، فرهیخته و هنرمند بر امور دیوانسالاری و هنری مصر     73

فصل سوم : فراریان و پناهندگان  در زمان سلطنت آباقاخان و سیف الدین قلاوون               75

   فرار و پناهندگی شحنة مغول به مصر(سال 680 ﻫ / 1281 م)                                75
    پناهخواهان سیاسی به پیش قراولی عزالدین آیبك شامی                                     77
الف : نقش نائب دمشق در یورش ایلخانان به شام                                              78

      به تخت نشستن سلطان احمد تكودار                                                             80
الف : وافدیه به همراهی فردی به نام شیخ علی از طایفة اویراتیه                                81

ب : وافدیة مغول ( 682 ﻫ / 1283 م )                                                     81

         به پادشاهی رسیدن ارغون خان بن آباقا                                                         82
  بررسی تأثیرات گروه های فراری و پناهنده در دوران
آباقاخان و احمد تكودار – سیف الدین قلاوون الفی                                            83

به سلطنت رسیدن گیخاتوخان بن آباقا                                                                      84
     به سلطنت رسیدن بایدو بن طراغای بن هلاكوخان                                            85
بخش سوم : بررسی نقش وافدیه، فراریان و پناهندگان در زمان جلوس غازان خان                 86

فصل اول : وافدیه و مستأمنین زمان سلطنت غازان خان                                                  87

           وافدیة اویراتیه ( 695 ﻫ / 1296 م )                                                              88
الف. چگونگی فرار اویرات ها به قلمروی ممالیك                                             89

ب. تعداد و شمار وافدیة اویرات                                                      90

ج. علل فرار اویرات ها                                                                  91

سیاسی 91
1-1  بررسی جدال های درون خانوادگی

مغولان و تأثیر آن در فرار اویراتیه                                                91

1-2  مقابلة غازان خان با تحركات منفی

اویراتیه در منطقة دیار بكر                                             92

2. مذهبی                                                                               93

د. محل استقرار وافدیة اویرات                                                          94

ﻫ. نفوذ اویرات ها در دولت مملوكان مصر                                           95

پناهندگی سولامش امیر الامرای روم و برادرش قطقطو به ممالیك مصر 97
فصل دوم : فرار امرای شام به نزد غازان خان                                                               100

فراریان به ریاست سیف الدین قبچاق منصوری 100
الف. نقش اویراتیه در شكست ممالیك در نبرد مجمع المروج                      101

ب. نقش امرای شام در نبرد مجمع المروج (وادی الخزاندار)                     102

ج. علت فرار امراء مصر و شام                                                         103

د. بازگشت قبچاق از اطاعت غازان خان و اطاعت از مصریان              104

تحلیل و بررسی امواج گروه های فراری در زمان گیخاتوخان و غازان خان                      106
بخش چهارم : بررسی نقش فراریان و پناهندگان در زمان اولجایتو و ابوسعید                       108

فصل اول : فراریان مغول در زمان سلطنت الجایتو و ملك الناصر                                       109

 

پناهندگی امیر آخوران غازان خان             109
فرار امیر بدرالدین جنگی بن البابا حاكم شهر آمد 110
فصل دوم : فراریان شام در زمان سلطنت اولجایتو                                                         111

پناهندگی امرای شام ( 712 ﻫ / 1313 م ) 111
الف. چگونگی استقبال سلطان الجایتو از فراریان شام                                         112

ب. علت گریختن امراء شام به نزد ایلخانان                                                      113

ج. نقش فراریان در حملة الجایتو به قلعة رحبه الشام                                           115

پناهندگی اعراب آل فضل ( بنی فضل ) به سلطان الجایتو 117
الف. پناهنده شدن سلیمان پسر امیر حسام الدین مهنا                                         117

ب. پناهندگی امیر حسام الدین مهنا                                                               118

پناهنده شدن پسر رئیس مكه نزد الجایتو 119
فصل سوم : فراریان و پناهندگان زمان سلطنت ابوسعید                                                               121

وافدیه به سال 717 ﻫ 121
شورش تیمورتاش و پناهندگی او به ممالیك 121
الف : علت عصیان و سركشی تیمورتاش                                                        123

ب : پناهندگی تیمورتاش و انعقاد قرارداد صلح میان ایلخانان و ممالیك                 124

ورود امرای شام به نزد ابوسعید 124
نگاهی كلی به گروه های فراری و پناهخواه از آغاز به
سلطنت رسیدن الجایتو تا پایان كار ابوسعید بهادرخان                                                   126

نتیجه گیری                                                                                                                      128

پیوست ها                                                                                                                      

شمارة یك / 1 . جدول و فهرست امواج وافدیه و مستأمنین ایلخانان                                              133

شمارة دو / 2 . جدول و فهرست فراریان ممالیك مصر و وابستگان آنها به ایلخانان مغول                     135

كتابنامه                                                                                                                          136

ABSTRACT                                                                                                               143

چكیده  

یكی از تحولات برجسته در نیمة سدة هفتم هجری / سیزدهم میلادی، برپایی حكومت ایلخانان مغول در چارچوب مرزهای سیاسی ایران است. از ویژگی های قابل توجه این حكومت، چالش های مرزی و اختلافات سیاسی- نظامی آنان با همسایة غربی خود، ممالیك مصر بود. در این میان، نقش گروه های فراری و پناهنده در بروز و تشدید خصومت میان ایلخانان و ممالیك از اهمّیت خاصی برخوردار است.

این رساله برآن است تا با بهره گیری از روش تحقیق تاریخی به بررسی توصیفی و تحلیلی نقش پناهندگان و فراریان در بروز و تداوم روابط خصمانه میان ایلخانان و ممالیك، به تبیین امواج افراد و گروه های فراری، علل تحركات و تأثیرات ناشی از فعالیت های آنان بپردازد.

مسئلة اساسی پژوهش حاضر بررسی تحركات و اقدامات گروه های فراری و پناهنده در شكل گیری و تداوم خصومت در مناسبات سیاسی _ نظامی میان ایلخانان و ممالیك می باشد. همچنین واكاوی علل و عوامل سركشی گروه های فراری، چگونگی برخورد طرفین مخاصمه با آنان و تأثیرات و تغییرات ناشی از حضور این امواج مخالف در قلمروی دشمن نیز از دیگر مسائل اصلی مطروحه در رسالة حاضر می باشد.

بررسی منابع و مآخذ نشان می دهد كه فراریان به دلایل مختلف سیاسی، نظامی، اقتصادی و… با ملحق شدن به طرفین مخاصمه، طی مدت شصت / 60 سال، در شكل گیری و تشدید وضعیت جنگی میان دو دولت، نقش مؤثری را ایفا كردند. از گروه های فراری و پناهنده به خوبی استقبال می شد و آنها با پیوستن به یكی از         دو دولت، علاوه بر تحریك آنان برای حمله به قلمروی طرف مقابل، امتیازات خاص و قابل توجهی را نیز دریافت كردند و موجبات تغییرات مختلف سیاسی، نظامی، اقتصادی، فرهنگی و … را فراهم نمودند.

 

مقدمه: طرح تحقیق

اضمحلال خوارزمشاهیان، اسماعیلیة الموت و خلافت عباسی بغداد، در زمرة برجسته ترین پیامدهای یورش مغولان به قلمروی اسلامی محسوب می شوند. تكاپوهای نظامی- سیاسی این مهاجمان موجبات شكل گیری حكومت مغولی ایلخانان را در چارچوب مرزهای ایران فراهم ساخت. با           به قدرت رسیدن منگوقاآن فرزند تولوی، امپراتوری مغول دستخوش تحولاتی بنیادین و چشمگیر گردید. متعاقب آن ایران نیز از این تغییرات در امان نماند، زیرا دستیابی به ایران راه را برای فتوحات آیندة مغولان آماده می كرد. از طرفی، هنوز برخی از مناطق خوارزمشاهی به طور كامل تصرف نشده و قدرت مغولان به طور تمام و كمال استحكام نیافته بود.

بنابراین به دستور منگوقاآن در قوریلتای سال 651 هجری / 1253 میلادی، برادر وی هلاكوخان با توجه به لزوم از سرگیری فتوحات، به ایران و سرزمین های غربی اعزام شد. هلاكوخان می بایست قلاع اسماعیلیه و مركزیّت بغداد را به عنوان دو كانون خطرساز سیاسی، نظامی و مذهبی علیه حاكمیت مغولان، تصرف كند. البته وی در ادامة مأموریت خود به شمال بین النهرین و مناطق شام و مصر         هم نظر داشت و به دنبال دستیابی به آن نواحی نیز بود. هلاكوخان با از میان برداشتن اسماعیلیة الموت در 654 ﻫ / 1256 م، و خلافت عباسی بغداد در 656 ﻫ / 1258 م، به دو هدف اساسی از پیش        تعیین شدة خود دست یافت.

هلاكوخان در ادامة فتوحات خود رو به منطقة شام نهاد، و شهرهای حلب و دمشق را       تصرف نمود. در این هنگام خبر فوت ناگهانی منگوقاآن و بروز اختلاف جهت جانشینی میان قوبیلای و       اریغ بوكا، باعث شد كه هلاكوخان به ناچار به مقّر حكومتی خویش در آذربایجان مراجعت نماید. كتبوقانویان فرماندهی سپاهیان مغول را در زمان نبود هلاكو به عهده گرفت، و در سال 658 ﻫ / 1260 م در محلی به نام عین جالوت از سپاهیان ممالیك شكست سختی خورد.

برآیند نهایی این فرایند پر فراز و نشیب چندین ساله، تشكیل حكومت ایلخانی و تثبیت آن در چارچوب مرزهای سیاسی _ تاریخی ایران بود. دولت تازه تأسیس ایلخانان طی مدت هشتاد و اندی سال موجب بروز تحولات عمیق و شگرف در معادلات منطقه ای و مناسبات بین المللی ( فرامنطقه ای ) گردید.

با استقرار ایلخانان در ایران، مرزهای این قدرت تازه تأسیس با همسایگانش اعم از مغول و    غیر مغول، عرصة بروز كشمكش و درگیری های متداوم در طول سالیان دراز