1ـ1ـ مقدمه                                                                                                           3

1ـ2ـ هدف                                                                                                             4

1ـ3ـ پیشینه تحقیق                                                                                                 5

1ـ4ـ روش تحقیق                                                                                                   7

فصل دوم: درآمدی بر ادبیات انقلاب اسلامی                                                                  9

فصل سوم: نگاهی به احوال، افکار و اشعار شاعران انقلاب( قیصر امین پور، سید حسن حسینی، محمدعلی معلم دامغانی، حمید سبزواری      17

3ـ1ـ قیصر امین پور                                                                                                 18

   3ـ1ـ1ـ زندگی                                                                                                     18

   3ـ1ـ2ـ گاه شمار زندگی و آثار                                                                                 19

   3ـ1ـ3ـ آثار                                                                                                         21

      3ـ1ـ3ـ1ـ دستور زبان عشق                                                                                 21

      3ـ1ـ3ـ2ـ گلها همه آفتابگردانند                                                                           24

      3ـ1ـ3ـ3ـ آینه های ناگهان 1و2                                                                            27

      3ـ1ـ3ـ4ـ تنفس صبح                                                                                        34

      3ـ1ـ3ـ5ـ به قول پرستو                                                                                      36

    3ـ1ـ4 ویژگی های اشعار                                                                                       38

      3ـ1ـ4ـ1ـ سادگی و روانی کلام                                                                            38

      3ـ1ـ4ـ2ـ تنوع موضوع ها در اشعار                                                                        41

      3ـ1ـ4ـ3ـ مضمون گرایی تازه                                                                               43

      3ـ1ـ4ـ4ـ نوگرایی اندیشه ها                                                                                44

      3ـ1ـ4ـ5ـ به کار بردن وزن های ریتمیک                                                                 46

  3ـ1ـ5ـ موسیقی                                                                                                   47

  3ـ1ـ6ـ زبان                                                                                                         49

  3ـ1ـ7ـ عاطفه                                                                                                      51

  3ـ1ـ8ـ ارزیابی کلی اشعار                                                                                       52

3ـ2ـ سید حسن حسینی                                                                                          55

 3ـ2ـ1ـ زندگی نامه                                                                                                 55

 3ـ2ـ2ـ اندیشه و آثار                                                                                               56

    3ـ2ـ2ـ1ـ هم صدا با حلق اسماعیل                                                                         57

    3ـ2ـ2ـ2ـ گنجشک و جبرئیل                                                                                 62

   3ـ2ـ2ـ3ـ در ملکوت سکوت                                                                                    64

   3ـ2ـ2ـ4ـ دیگر آثار                                                                                               68

 3ـ2ـ3ـ ارزیابی کلی اشعار                                                                                        68

3ـ3ـ محمدعلی معلم دامغانی                                                                                    71

 3ـ3ـ1ـ تولد، تحصیلات، فعالیت ها                                                                             71

  3ـ3ـ2ـ آثار                                                                                                          72

  3ـ3ـ3ـ اندیشه ها و افکار                                                                                        73

  3ـ3ـ4ـ ارزیابی کلی اشعار                                                                                       74

3ـ4ـ حمید سبزواری                                                                                                78

 

 3ـ4ـ1ـ تولد، فعالیت ها                                                                                           78

 3ـ4ـ2ـ آثار و اندیشه                                                                                               78

 3ـ4ـ3ـ ارزیابی کلی اشعار                                                                                        80

فصل چهارم: بررسی محتوایی اشعار شاعران انقلاب اسلامی                                               83

4ـ1ـ معارف و آموزه های اسلامی                                                                                84

 4ـ1ـ1ـ منقبت حضرت محمدبن عبدالله (ص)                                                               85

 4ـ1ـ2ـ سیمای حضرت علی(ع)                                                                                 90

 4ـ1ـ3ـ مهدویت و انتظار                                                                                         94

 4ـ1ـ4ـ سیمای امام رضا (ع)                                                                                     100

 4ـ1ـ5ـ تلمیح به مضامین دینی ـ قرآنی                                                                      102

4ـ2ـ جلوه عاشورا                                                                                                    108

 4ـ2ـ1ـ فرهنگ شهادت                                                                                           108

 4ـ2ـ2ـ فرهنگ جهاد و مبارزه (ادبیات پایداری و مقاومت)                                               115

 4ـ2ـ3ـ شعرهای عاشورایی                                                                                       121

 4ـ2ـ4ـ امام حسین (ع) شخصیت برجسته ی عاشورا                                                      127

4ـ3ـ1ـ سیاست                                                                                                      130

4ـ3ـ2ـ شخصیت های برجسته انقلاب                                                                          137

   4ـ3ـ2ـ1ـ امام خمینی (ره)                                                                                    137

   4ـ3ـ2ـ2ـ مرتضی مطهری                                                                                      141

   4ـ3ـ2ـ3ـ دکتر شریعتی                                                                                         141

 4ـ3ـ3ـ مناسبت های مربوط به انقلاب اسلامی                                                             143

   4ـ3ـ3ـ1ـ انفجار حزب جمهوری                                                                              144

   4ـ3ـ3ـ2ـ روز جهانی قدس                                                                                     144

4ـ4ـ وطن پرستی (ناسیونالیستی)                                                                               146

4ـ5ـ آزادی                                                                                                            147

4ـ6ـ عرفان                                                                                                            149

  4ـ6ـ1ـ حمید سبزواری و عرفان                                                                                150

  4ـ6ـ2ـ محمدعلی معلم و عرفان                                                                               153

 4ـ6ـ3ـ سید حسن حسینی و عرفان                                                                            157

 4ـ6ـ4ـ قیصر امین پور و عرفان                                                                                  157

4ـ7ـ عقل و عشق                                                                                                    159

  4ـ7ـ1ـ عشق از دیدگاه حمید سبزواری                                                                      160

 4ـ7ـ2ـ عشق از نگاه قیصر امین پور                                                                            162

 4ـ7ـ3ـ محمدعلی و عشق                                                                                        163

 4ـ7ـ4ـ عشق از نگاه سید حسن حسینی                                                                      167

4ـ8ـ تقابل عقل و عشق                                                                                            168

4ـ9ـ بسامد مباحث مطرح شده در محتوا                                                                      169

 4ـ9ـ1ـ قیصر امین پور                                                                                             169

 4ـ9ـ2ـ سید حسن حسینی                                                                                      169

 4ـ9ـ3ـ محمدعلی معلم دامغانی                                                                                170

 4ـ9ـ4ـ حمید سبزواری                                                                                           171

نتیجه گیری                                                                                                            172

پیشنهاد                                                                                                                175

فهرست منابع                                                                                                         176

چکیده انگلیسی                                                                                                       178

    چکیده :

 

از آنجا که شعر انقلاب جزء پیکره‌ی اجتماع محسوب می شود، به شدت تحت تاثیر تنش ها و رویدادهای سیاسی و اجتماعی قرار دارد، بنابراین محتوای اشعار شاعران انقلاب شامل مواردی است که به نوعی به انقلاب، اجتماع و دیگر وابسته های آن مربوط می باشد و چون رویکرد انقلاب اسلامی، یک رویکرد دین محور و خدایی است و بر مبنای معنویت شکل گرفته و تکامل یافته است، لذا بخش اعظم درون مایه‌ی اشعار شاعران انقلاب به آموزه ها و تعالیم اسلامی، شخصیت های بزرگ، نظیر پیامبر اکرم (ص) و ائمه (ع)، واقعه ی عاشورا و ادبیات پایداری اختصاص دارد. از طرف دیگر، مباحثی چون انقلاب اسلامی، شخصیت های برجسته‌ی انقلاب، مناسبت ها، اتفاقات و حوادث مهم آن بخش دیگری از اشعار این شاعران را در برمی گیرد. در کنار این مباحث، شاعران کم و بیش از عشق – البته عشق سماوی –عرفان، میهن پرستی و آزادی نیز گفته اند که قابل توجه و تأمل هستند. اگرچه بعد از انقلاب اسلامی، شاعران بسیاری در مورد انقلاب ، اهداف و رسالت آن شعر سروده اند، اما اشعار شاعران انتخابی برای این پایان نامه از کلیّت بیشتری برخوردار می باشند . تقریبا تمامی اشعارشان در زمینه ی انقلاب اسلامی سروده شده است؛ و به نوعی پروده‌ی انقلاب و باورها و اصول یا مبانی اعتقادی آن هستند..

 

از ویژگی های بارز و منحصر به فرد شعر معاصر این است که به شدت تحت تاثیر حوادث و اتفاقات روزگار خویش است. اگر سهراب سپهری را از شاعران معاصر مستثنی بدانیم تقریبا تمامی شاعران معاصر زبان و ادب فارسی جریانات اجتماعی و سیاسی جامعه را در شعر خود منعکس کرده اند و بعضاً پای به پای مخالفان و موافقان حکومت وقت به راه خود ادامه داده اند. از شهریور 1320 که تنش های سیاسی در جامعه شروع شد تا سال 1332 که این تنش ها به اوج خود رسید شعر معاصر هم با تاثیر از اتفاقات، روزگار پر تلاطمی را پشت سر گذاشت. بسیاری از شاعران با سلاح قلم همراه مردم و مبارزان به مبارزه پرداختند و نارضایتی خویش را از شرایط حاکم بر جامعه نشان دادند، تا اینکه با پافشاری واز جان گذشتن شمار زیادی از مردم سرانجام انقلاب اسلامی به پیروزی رسید و شرایط برای بیان حرف ها و ناگفته های شاعران فرا رسید و آنها توانستنددر محیطی آرام و خوشایند شعر بسرایند و خود را به عنوان شاعران انقلاب مطرح کنند و شعر بسیاری از این شاعران به عنوان شعار و رمز پیروزی در خدمت مردم و انقلاب اسلامی قرارگرفت . این شاعران از جمله کسانی هستند که در قبل از انقلاب با حکومت وقت به مبارزه پرداختند وبعد از انقلاب با شعر و اندیشه ی خویش در خدمت انقلاب قرار گرفتند وبعد از شروع جنگ تحمیلی نیز با سرودن شعرهای انقلابی و بعضاً حماسی سعی در تشویق مردم برای مبارزه و رویارویی با دشمن را داشتند. از جمله عنوان هایی که بعد از انقلاب مشروطه وارد شعر شده و از بسامد بالایی هم برخوردار است ، می توان به آزادی، وطن پرستی، قانون و قوانین اجتماعی که در شعر انقلاب نیز جایگاه خویش را حفظ کرده اند، نام برد در این پایان نامه سعی بر این است که شعر انقلاب واکاوی شود تا محتوای آن شناسایی گردد. البته با توجه به حجم عظیم شعر انقلاب تنها چهار شاعر (قیصرامین پور- علی معلم- سیدحسن حسینی و حمید سبزواری) بررسی و نقد می شوند.

ادبیات معاصر بعد از انقلاب مشروطه، به شدت تحت تاثیر جریانات، تنش ها، اتفاقات و حوادث جامعه قرار گرفت. شعر فارسی که تا سالها به دور از هیاهوهای اجتماعی در فضایی دیگر سیر می کرد، در یک انقلاب ادبی نه به یک باره بلکه به مرور دچار تحولی عظیم محتوی شد. انقلاب اسلامی نیز به عنوان یک پدیده ی اجتماعی در شعر فارسی تاثیر گذاشت و محتوای اشعار بسیاری از شاعران مضمون انقلاب اسلامی و حواشی آن بود و لذا گروهی شاعر که موازی و موافق انقلابی حرکت می کردند به عنوان شاعران انقلاب اسلامی مطرح شدند. اگرچه شاعران انقلاب در ظاهر به شاعران درباری می مانند که قصدشان مدح و ستایش انقلاب و شخصیت های برجسته ی آن است، اما در نفس کار کاملاً با هم متفاوتند، زیرا اولاً شاعران درباری نان به نرخ روز می خوردند و به امید دریافت صله و سیم و زر شعر می سرودند که چه بسا در سروده های خود به گزافه گویی و دروغ می پرداختند اما شاعران انقلاب توقع چیزی را نداشتند و فقط جهت پیش برد اهداف انقلاب که در خدمت اجتماع و مردم بود شعر می سرودند. ثانیاً در شعر شاعران انقلاب یک نوع بینش اعتقادی وجود داشت که شاعران سخت به آن پای بند بودند که این مسأله در مورد شاعران درباری صدق نمی کرد. فرق این دو گروه مانند فرق مداحی است که در یک مراسم سوگواری برای پول مداحی و گریه و زاری می کند با آن کسی که برای عزیز از دست رفته ی خود. هر چند هر دو اشک می ریزند و گریه می کنند ولی برهیچ کس پوشیده نیست که تفاوت از زمین تا آسمان است.

شاعران انقلاب اسلامی، تلاش کرده اند تا پیام و رسالت انقلاب را در بین مردم رواج دهند، همان انقلابی که پایه و اساسش اسلام و آموزه های اسلامی است. لذا محتوا و فرم ذهنی اشعار شاعران انقلاب، در حالت کلی رنگ و بوی مذهبی –دینی دارد و همه از مضمون های اسلامی نشأت می گیرد. اگرچه شاعران انقلاب بخشی از اشعارشان را به مدح و ستایش اختصاص داده اند اما باید توجه داشته باشیم که همه در بزرگداشت و تکریم ائمه ی اطهار و شخصیت های بزرگ اسلامی و انقلابی است. شعر انقلاب پیام آور جریان انسان ساز اسلام ناب محمدی و هدفش رهنمونی انسان ها به کمال انسانی و اسلامی است و از هرگونه هزل، هجو، خودستایی، گزافه گویی و دروغ پردازی به دور است.

این پایان نامه در چهار فصل تنظیم و نگاشته شده است

فصل اول : کلیات شامل مباحثی چون : مقدمه، هدف، پیشینه تحقیق و روش کار  

فصل دوم: درآمدی بر ادبیات انقلاب اسلامی است.

فصل سوم : نگاهی به احوال، افکار و اشعار شاعران انقلاب دارد.

فصل چهارم: محتوای اشعار شاعران  انقلاب اسلامی را بررسی و پژوهش می کند.

واژه های کلیدی : شاعر انقلاب ، شعر انقلاب ، محتوا و درون مایه، …..

1-2 ) هدف

از زمانی که شعر همچون یک مقوله ی اجتماعی  به درون جامعه راه یافت و مانند یک ابزار تبلیغاتی توسط روشنفکران حوزه ی ادب فارسی در خدمت اهداف و آرمانهای اجتماعی و به تبع آن انقلابیون درآمد؛ بنابراین مضمون و محتوای خود را از تنش ها، اتفاقات، حوادث ورویدادهای اجتماعی وام گرفت. از انقلاب مشروطه به بعد به خصوص در دوران معاصر، شعر به شدت تحت تاثیر واقعیت های اجتماعی است ،به همین خاطر اشعار شاعران انقلاب اسلامی مملو از مسائلی است که به نوعی به اجتماع و روزگار آن ها وابسته است. با بررسی و تحقیق این اشعار می توان مضمون و محتوای آن ها را از جهت اجتماعی و سیاسی مشخص کرد. هدف از انجام این تحقیق، آن است که با بررسی و پژوهش دقیق اشعار شاعران انقلاب اسلامی، درون مایه و سایر ویژگی های محتوایی آن شناسایی گردد.

1-3 ) پیشینه ی تحقیق

اگرچه در باره ی شعر معاصر و شاعران انقلاب و اشعار آنها مقالات و کتابهایی به رشته ی تحریر درآمده است، اما هیچ گونه منبع مشخصی، محتوای اشعارشاعران انقلاب به خصوص شاعران مد نظر در این تحقیق یعنی، قیصر امین پور، محمد علی معلم دامغانی، سید حسن حسینی و حمید سبزواری را بررسی و پژوهش نکرده است و این پایان نامه اولین مجموعه ای است که به طور مستقل به مضمون و درون مایه های اشعار انقلاب می پردازد. امید است مورد استفاده پژوهشگران درحوزه ی  ادب فارسی به خصوص شعر معاصر قرار گیرد.

اما مهمترین کارهای انجام گرفته به شرح زیر است :

«چشم انداز شعر معاصر ایران» در این کتاب دکتر سید مهدی زرقانی با بررسی جریان های شعر معاصر در هر دوره به جریان های شعر معاصر و فراز و نشیب های این دوران پاسخ داده است و در کنار بررسی هر دوره به چهره های شاخص و ویژگی های شعری هر کدام نیز پرداخته است .

زرقانی در کتاب مذکور سعی کرده است ابتدا یک چارچوب کلی از شعر، نقد شعر و ویژگی های فرهنگی جامعه ارائه کند تا زمینه برای تحلیل و بررسی شعر معاصر مهیّا شود. این مسأله او را بر آن داشته است که ابتدا معیارهای درون متنی شعر از جمله موسیقی، عاطفه، زبان، صورخیال، اندیشه ی شعری و … را واکاوی کند، آن گاه اشعار شاعران معاصر را با این معیارها تطبیق دهد تا تفاوت ها و شباهت های آن ها بر خواننده مشخص شود.

لذا شاخص های درون متنی و فرم ذهنی کتاب یاد شده که بیشتر حول محور محتوای اشعار
می چرخد با این پایان نامه همراه است و با متن آن هم خوانی دارد. زرقانی شعر معاصر را نقد و بررسی می کند و از شاعران زیادی در این عرصه می نویسد اما مشخصاً هیچ کدام از شاعران انقلاب که در پایان نامه آثارشان از نظر محتوی نقد و بررسی شده، نامی نبرده است. و تفاوت آن با این پایان نامه در این است که نویسنده کمتر به محتوی پرداخته و بیشتر به لفظ و قالب تکیه کرده است.

«شعرآیینی و تاثیر انقلاب اسلامی برآن» در این کتاب زهرا محدثی خراسانی سعی کرده است که مضمون و محتوای شعر آیینی که شامل شعر توحیدی، شعر آزادگی و تعلیمی و شعر ولایی است را از ابتدا تا انقلاب اسلامی به صورت مبسوط شرح دهد و تاثیر انقلاب اسلامی را برشعر آیینی بیان کند.

کتاب خانم محدثی از نظر محتوی با این پایان نامه هم خوانی زیادی دارد، زیرا این کتاب، شعر آیینی را از آغاز تا زمان حال، بررسی و پژوهش می کند و محتوای اشعار را از جهت آموزه های دینی، تلمیحات قرآنی، شخصیّت های بزرگ اسلامی، مناسبت های مذهبی، در ترازوی نقد قرار می دهد. از آنجا که این پایان نامه، محتوای اشعار انقلاب را واکاوی می کند که بیشتر صبغه ی دینی و مذهبی دارد و ترویج آموزه های دینی و اسلامی است. لذا، این پایان نامه و کتاب مذکور هر دو در هدف و ارائه ی رسالت خویش، خط مشترکی را طی می کنند. نویسنده در این کتاب محتوای اشعار را از لحاظ محوریت دینی و معنوی بررسی کرده و به مسائل دیگر از جمله سیاست، آزادی، و موارد متفرقه ی دیگر اشاره نکرده است پس با پایان نامه ی مذکور این تفاوت را دارد که مباحث پایان نامه کلیت بیشتری را شامل می شود.

«جویبار لحظه ها»، (ادبیات معاصر فارسی) نوشته ی دکتر محمد جعفر یاحقی

دکتر یاحقی در این کتاب، نظم و نثر معاصر را زیر ذره بین برده است. او ابتدا از شعر عصر بیداری شروع کرده، آن گاه به شعر عصر نیمایی و دوره ی نوگرایی رسیده و همه را اعم از نثر و نظم بررسی و نقد کرده است. در بخش سوم کتاب، درآمدی بر ادبیات عصر انقلاب و به خصوص شعر آورده که با محتوی پایان نامه یک سو و یک جهت است. البته بقیه ی بخش های کتاب نیز، هر یک به نوعی به جریان های شعر و نثر معاصر می پردازد. دکتر یاحقی نیز به صورت کلی مطالب را بیان کرده و کمتر وارد جزئیات شده است و به صورت پراکنده به محتوی پرداخته است که با موضوع پایان نامه متفاوت است.

 «از نیما تا روزگار ما» عنوان کتابی است که تاریخ 150 ساله ادب فارسی را نقد و بررسی می کند. نویسنده ی کتاب، یحیی آرین پور، در این کتاب از چند وجه به ادب فارسی نگریسته است، از تجددگرایی تا تغییر خط فارسی، جراید و مجلات، تاریخ نویسان و ادب شناسان، رمان نویسان و نمایش و نمایش نویسان را از نظر گذرانده است. در بخش هشتم به شعر نو پرداخته و در همین فصل از نیما و اشعار او یاد کرده است که به موضوع پایان نامه برمی گردد. این کتاب نیز با اهداف پایان نامه که دنبال کرده است تفاوت فراوان دارد زیرا به اکثر جنبه های شعر به صورت مختصر اشاره شده و کمتر به محتوی پرداخته است.