اخلاق و تربیت اخلاقی از مهم ترین مسائل انسانی مکتب ها و به ویژه تعلیم و تربیت انسان به شمار می رود. چرا که تربیت اخلاقی موجبات سعادت و رستگاری را فراهم می سازد . مقوله ی اخلاق دارای ابعاد گوناگونی چون عقل و عاطفه است . عقل و عاطفه دو ارزش والای انسانی است که مانند سایر ارزشهای انسانی در روز الست ، از سوی خداوند درخمیرمایه ی انسان عجین شده اند . بشر زمانی به کمال لایق انسانی نائل می شود که از این دو قدرت به طرز شایسته و با اندازه گیری صحیح استفاده نماید .

 هدف تحقیق حاضر ، بررسی جایگاه عقل و عاطفه در تربیت اخلاقی از دیدگاه استاد مطهری است . این تحقیق، با توجّه به موضوع و هدف خود از نوع تحقیقات کاربردی به شمار می رود و روش تحقیق آن، توصیفی -تحلیلی ( تحلیل محتوا ) و روش گرد آوری اطلاعاتش ،کتابخانه ای بوده است.

سؤال اول تحقیق عبارت است از : جایگاه عقل در تربیت اخلاقی از دیدگاه استاد مطهری چیست ؟ از مجموع آراء استاد مطهری اینگونه استنباط می گردد که اخلاق کامل ، اخلاقی است که بر اساس نیرومندی عقل و اراده باشد و همه عواطف و میلهای انسان تحت کنترل عقل باشد . کار اخلاقی کاری است که به حکم عقل صورت گرفته باشد و انسان اخلاقی کسی است که عقل بر وجودش حاکم است . عقل نیرویی است که اگر درست به کار گرفته شود اخلاق خوب را می شناسد و التزام به آنها را به صلاح جامعه و از کمالات نفسانی خود می داند . اخلاق زشت را نیز می شناسد و ارتکاب آنها را به زیان زندگی دنیوی و نفسانی خود و جامعه می داند . نفس اگر بهره ای از خرد داشته باشد ، به تمام واقعیتهای زندگی خردمندانه نظر می کند . هر کار پسندیده ای که خردمندان آن را ستایش می کنند و انسان ها آن را اخلاق می خوانند پایه و اساسش خردورزی است . سؤال دوم تحقیق : جایگاه عاطفه در تربیت اخلاقی از دیدگاه استاد مطهری چیست ؟ با بررسی های انجام شده در آراء استاد مطهری اینگونه برداشت می شود که  ایشان عواطفِ به دور از خرد را احساسی کاذب و ناپذیرفتنی دانسته اند . به تدریج که قوای عقلانی پرورش می یابند ، فضایل اخلاقی در ما ایجاد شده و به دنبال آن پاسخ های عاطفی ما با آنچه عقل تشخیص داده سازگار می گردند . از این رو به واسطه سازگاری بین  عقل و عاطفه و در واقع تبعیت عواطف از عقل است که تمایلات طبیعی در حالت تعادل بوده و به کمک عقل می شتابند وگرنه عواطف به تنهایی هیچ نقش انگیزشی و معرفتی در اخلاق ایجاد نمی کند .

واژگان کلیدی : عقل ، عاطفه ، تربیت اخلاقی .

فهرست مطالب

عنوان                                                                                     صفحه

فصل اول :  کلیات تحقیق ………………………………………………………………………….   1

   1- 1- مقدمه    ………………………………………………………………………………………………… 2

   1 -2- بیان مسأله ………………………………………………………………………………………………… 3

   1-3-اهمّیّت و ضرورت تحقیق   ………………………………………………………………………… 6

   1-4- اهداف تحقیق ………………………………………………………………………………. 7

   1-5- سؤالات تحقیق ……………………………………………………………………………………….. 7

   1-6- تعریف اصطلاحات …………………………………………………………………………. 8

 فصل دوم : کلیات تحقیق ………………………………………………………………………. 11

        2-1- مقدمه   ………………………………………………………………………… 12

        الف) بخش اول : مبانی نظری……………………………………………………….. 12

        2 -2- مفهوم عقل …………………………………………………………………………. 12

       2-2-1- اهمّیّت عقل  ……………………………………………………………………… 14

       2-2-2- واژه های مترادف عقل ……………………………………………………. 17

      2-2-3- واژگان مقابل عقل ………………………………………………………………… 18

      2-2-4- عقل در قرآن  ……………………………………………………………. 20

      2-2-5- ادراکات عقلی  ………………………………………………………………… 22

      2-2-6- اقسام عقل  …………………………………………………………………………… 23

     2-3- مفهوم عاطفه  ……………………………………………………………………………. 25

     2-3-1- معنای اصطلاحی عاطفه    …………………………………………………………. 25

     2-3-2- عاطفه در قرآن  ………………………………………………………………………… 28

     2-3-3- تقسیم بندی عواطف  ……………………………………………………………. 30

     2-3-4- حالات عاطفی  ……………………………………………………………………………………. 31

     2-3-5- نقش عواطف در زندگی انسان  …………………………………………………… 33

      2-3-6- تقابل بین عقل و احساس  …………………………………………………………. 34

      2-3-7- عاطفه از دیدگاه اسلام  …………………………………………………….. 40

      2-3-8- دیدگاه متفکّران اسلامی ………………………………………………………………… 42

       الف : عقل گرایان……………………………………………………………………….. 42

       ب : عاطفه گرایان……………………………………………………………………………. 45

      2-3-9- دیدگاه فلاسفه …………………………………………………………………… 46

      الف : عقل گرایان ……………………………………………………………………………………. 46

      ب : عاطفه گرایان  ……………………………………………………………………….. 47

     2-4- مفهوم تربیت   ……………………………………………………………………………. 48

     2-5- مفهوم اخلاق ………………………………………………………………………….. 49

     2-5-1- تربیت اخلاقی  ……………………………………………………………………… 50

     2-5-2- رابطه تربیت و اخلاق  ……………………………………………………………….. 54

     2-5-3- اهمّیّت تربیت اخلاقی  ………………………………………………………………………….. 54

     2-5-4- جایگاه عقل و عاطفه در تربیت اخلاقی   …………………………………………. 55

     2-6- شرح مختصر زندگانی استاد شهید مطهری  ………………………………………………. 59

      ب ) پیشینه تحقیق   ………………………………………………………………………….. 62

     2-7- پایان نامه ها ………………………………………………………………………………. 63

 

     2-8- مقاله ها  ………………………………………………………………………………………. 64

     2-9- کتاب ها  …………………………………………………………………………………………….. 68

     2-10- جمع بندی مبانی نظری و پیشینه تحقیق …………………………………………… 70

 فصل سوم : روش شناسی تحقیق ……………………………………………………………….. 71

        3 -1- مقدمه  ………………………………………………………………………………………72

        3-2- نوع تحقیق  ………………………………………………………………………………73

        3-3- روش تحقیق   ………………………………………………………………………….73

        3 -4- روش و ابزار گرد آوری اطلاعات  ………………………………………………. 75

 فصل چهارم : یافته های تحقیق  ………………………………………………………………….77

        4-1- مقدمه   …………………………………………………………………………………. 78

       4-2- بررسی سؤال اول تحقیق : جایگاه عقل در تربیت اخلاقی از دیدگاه استاد مطهری چیست ؟………… 79

       الف) پرورش استعداد عقلانی …………………………………………………….. 79

        ب) تعقل در قرآن…………………………………………………………………. 80

        ج)  عقل در روایات  ………………………………………………………… 82

        د ) عقل باید غربال کننده باشد  ……………………………………… 83

        ه) دور اندیشی ………………………………………………………………… 84

        و ) آزاد کردن عقل از عادات اجتماعی  ………………………………….. 84

        ز ) حمایت از عقل در مقابل اکثریت  ………………………………………….. 84

        ح ) لزوم توأم بودن عقل و علم  …………………………………………………… 85

        ط ) تأثیر ناپذیری از قضاوت دیگران ……………………………………….. 85

        ی ) عقل نظری و عقل عملی  …………………………………………………………..86

        ک ) عادت به تفکر و تعقل…………………………………………………………….87

        ل ) تقوا و روشن بینی    ………………………………………………………….. 88

       م ) تقوا و حکمت عملی ……………………………………………………….. 91

      ن ) راز تأثیر تقوا در روشن بینی  ……………………………………………… 92

      س ) تربیت از نظر استاد مطهری ……………………………………………… 94

     ع ) اخلاق از نظر استاد مطهری ……………………………………………….. 94

     ف ) چرا بشر به روش اخلاقی و تربیتی نیاز دارد ؟  ……………………… 97

     ص ) فرق اخلاق و تربیت  …………………………………………………….. 98

     ق) پشتوانه اخلاق  …………………………………………………………. 99

     ر ) انسان موجود دو کانونی  …………………………………………………….. 101

     ش ) نقش عقل در تربیت اخلاقی از دیدگاه استاد مطهری ………………..102

4-2- بررسی سؤال دوم : جایگاه عاطفه در تربیت اخلاقی از دیدگاه استاد مطهری چیست ؟ …………………. 105

    الف ) عاطفه از دیدگاه استاد مطهری…………………………….. 105

    ب ) تقوا و تلطیف احساسات ………………………………………………. 106

    ج)تأثیر دل در قضاوت عقل ………………………………………………… 106

   د )روح انسان ، منشأاحساسهای اخلاقی و دروازه ای به سوی معنویت  ………… 107

   ه ) هر محبتی اخلاق نیست ………………………………………….. 109

   و ) اخلاق محدود به غیر دوستی نیست  ……………………………… 110

      ز ) تفسیر انسان دوستی ………………………………………………….. 110

      ح ) نقش عواطف در رفتار اخلاقی …………………………………… 111

      ط ) نقش عواطف در تربیت اخلاقی از دیدگاه استاد مطهری ……………. 112

      4-4- جمع بندی ………………………………………………. 115

 فصل پنجم : خلاصه و نتیجه گیری  ………………………………………. 116

        5-1- مقدمه  ……………………………………………………………… 117

        5-2- مروری اجمالی بر مسأله ، پرسش ها و روش تحقیق ………………. 117

        5-3- نتایج ………………………………………………………… 118

        5-3-1- خلاصه نتایج مربوط به سؤال اول  ………………………………. 118

        5-3-2- خلاصه نتایج مربوط به سؤال دوم  ………………….. 119

       5-3-3- تحلیل جایگاه عقل و عاطفه در تربیت اخلاقی …………………….. 120

       5-4- محدودیت ها  …………………………………………… 124

       5- 5- پیشنهادها  ……………………………………. 125

       الف) پیشنهادهای پژوهشی  ………………………………… 125

      ب ) پیشنهادهای کاربردی  …………………………………….. 125

 فهرست منابع  ……………………………………………………. 126

چکیده انگلیسی …………………………………………………137

 1- 1- مقدمه

    جهان کنونی با پیشرفت های سرسام آور فنی و صنعتی خود انسان امروزی را در برابر مشکلات بغرنجی قرار داده است و موفقیت های پی در پی علمی و فنی این احساس را در انسان امروزی بوجود آورده که بی نیاز از بعد اخلاقی است. ( وارنوک ، ترجمه فنایی ، 1380، ص140)

رشد تحقیقات گسترده تجربی و زیست شناسی ، باعث شد که انسان به عنوان یک حیوان تکامل یافته فرض شود و جنبه های اخلاقی انسان صرفاً در حد فعل و انفعالات جسمانی و تغییرات سلولی در نظر گرفته شود . ( برزینکا ، ترجمه بایبوردی ، 1371، ص 30) و از طرف دیگر تعمیم دادن منطق عصر ماشین و بهره وری خط مونتاژ به انسان باعث شد که همانند ماشین با او رفتار شود . ( گوتک ، ترجمه پاک سرشت ، 1380، ص 163)

اگر تربیت را رو کردن آزادانه به ارزش هایی که زمینه ی تکامل انسان را فراهم می کند بدانیم ، درمی یابیم که با همه پیشرفت هایی که در زمینه علم و تکنولوژی صورت گرفته ، هیچ تغییری در تکامل انسان ها رخ نداده است و حتی این پیشرفت موجب تنزل آنها شده است و از آنها افرادی رو گردان از ارزش ها ساخته که مصداق حرف نیچه که انسان مدرن را کوچک می شمارد ، شده است . ( نقیب زاده ، 1376، ص 194)

مهم ترین هدف از نزول وحی الهی تربیت انسان است و عقل که جوهره ی روح الهی است به عنوان عنصر برجسته ی انسان به این موجود عطا شده تا تحقق این هدف راتأمین نماید . درکنار نیروی بزرگ عقل در انسان ، نیروی عظیم و خیره کننده دیگری به نام عاطفه وجود دارد که از انعکاسات روح انسانی در زمینه خداشناسی و نوع دوستی است و این تجلّی روحی یکی از صفات بارز ممدوحه است و ضامن سعادت ، شخصیت ،کمال ، امنیت و مقام آدمی است.

تربیت اخلاقی از مهمترین ابعاد تربیت می باشد که خود متشکل از ابعادجدایی ناپذیر عقل و عاطفه است. این نوع تربیت زمینه را برای انسان سازی و سعادت انسان فراهم می کند . در طول ادوار گذشته بسیاری از فیلسوفان و اندیشمندان بشری و پیشوایان دینی هر یک به نحوی به این مسأله توجّه کرده اند .

در این فصل ما قصد داریم به ، بیان مسأله ، اهمّیّت و ضرورت تحقیق، اهداف تحقیق اعم از اهداف کلی و جزئی و سؤالات تحقیق ( سؤالات اصلی و فرعی  ) و تعریف اصطلاحات عقل ، عاطفه ،  تربیت ، اخلاق و تربیت اخلاقی بپردازیم تا خواننده با کلیات تحقیق حاضر بیشتر آشنا شود .

1-2- بیان مسأله

       اخلاق و تربیت اخلاقی از مهم ترین مسائل انسانی مکتب ها و به ویژه تعلیم وتربیت انسان به شمار می رود . چرا که تربیت اخلاقی موجبات سعادت و رستگاری انسان را فراهم می سازد . پیامبر اکرم (ص) به نقل مطهری (1383) می فرماید : (( بُعِثتُ لِاُتَمِمُ مَکارم الاخلاق )) من مبعوث و بر انگیخته شده ام برای اینکه اخلاق کریمانه را تکمیل کنم . مقوله ی اخلاق دارای ابعاد گوناگون همچون بعد عقل و عاطفه است وباید در مبحث تربیت اخلاقی به آنها توجه داشت .

عقل و عاطفه دو ارزش والای انسانی است که مانند سایر ارزشهای انسانی در روز الست، از سوی خداوند در خمیرمایه ی انسان عجین شده اند . بدون تردید هریک از دو نیروی عظیم عقل و عاطفه در تأمین خوشبختی و سعادت بشر سهم مستقل مؤثری دارند . بشر زمانی به کمال لایق انسانی نایل می شود که از این دو قدرت عظیم به طرز شایسته و با اندازه گیری صحیح استفاده کند . تأمین سعادت و سلامت و تحرّک جامعه مستلزم هماهنگی ، همدلی ، همکاری و همیاری عقل با عواطف و احساسات است . ضعف و فقدان هر یک پویایی ، بلکه اصل حرکت فرد و جامعه را در مسیر تربیت و رشد و تعالی به مخاطره انداخته ، موجب خسارات عظیم و جبران ناپذیری خواهد شد . عقل هادی و راهنمای انسان به سوی کمال است . حکم عقل بر استدلال و برهان مبتنی ، و بر محاسبه و منطق استوار است . عواطف ؛ محرّکی توانمند ، قوّه و بازویی پر تحرّک ، ترمزی قوی و عاملی