1-5-فتوحات مسلمانان و توسعه ی متصرفات اسلامی پس از رسول خدا(ص) …………….. 8 1-5-1-فتوحات زمان ابوبکر:( 11تا 13 هجری)………………………………………………… 9 1-5-2-فتوحات زمان عمر( 13-23هجرت) ……………………………………………………… 11 1-5-3-فتوحات زمان عثمان:( 24 تا 36 هجری)……………………………………………… 15 1-5-4-توقف فتوحات در زمان امیرالمؤمنین(ع )36-41هجرت………………………. 16 1-5-5-فتوحات زمان بنی امیه…………………………………………………………………………. 17 1-6-جهان اسلام و پدیده مَوالی……………………………………………………………………………………….. 18 درآمد……………………………………………………………………………………………………………………. 18 1-6-1-موالی در لغت ………………………………………………………………………………………… 20 1-6-2-موالی در اصطلاح……………………………………………………………………………………. 23 1-6-3-انواع مولی ………………………………………………………………………………………………. 25 1-6-3-1- ولاء عتق……………………………………………………………………………… 25 1-6-3-1-1-مولای مکاتبه…………………………………………………….. 26 1-6-3-1-2- مولای تدبیر……………………………………………………… 27 1-6-3-2- ولاء اسلام……………………………………………………………………………. 27 1-6-3-3- ولاء حلف…………………………………………………………………………….. 27 1-7-موالی و خلفای راشدین…………………………………………………………………………………………….. 28 1-8-موالی و بنی امیه……………………………………………………………………………………………………….. 31 1-9-موالی و بنی­عباس……………………………………………………………………………………………………… 34 فصل دوم: بررسی جایگاه اجتماعی، اقتصادی و سیاسی موالی………………………. 36 2-1- جایگاه اجتماعی موالی………………………………………………………………………. 37 مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………………………. 37 2-2- نگرش قبیله­ای عرب به موالی…………………………………………………………………………………. 37 2-3-پیوند های اجتماعی مولی………………………………………………………………………………………. 40 2-4- شمار موالی در شهرها……………………………………………………………………………………………… 42 2-4-1-کوفه………………………………………………………………………………………………………… 43 2-4-2-بصره……………………………………………………………………………………………………….. 45 2-4-3- شام و حجاز…………………………………………………………………………………………… 46 2-5- موقعیت اجتماعی موالی………………………………………………………………………………………….. 47 2-5-1- ویژگی­های اجتماعی قبیله عرب…………………………………………………………. 47 2-2- جایگاه اقتصادموالی………………………………………………………………………….. 50 2-2-1- کارهای دستی و تجارت ………………………………………………………………………. 50 2 -2-2- دبیری و کار در دیوان………………………………………………………………………… 53 2-2-3- حجابت و حراست( شرطه)……………………………………………………………………. 56 2-2-4- مالکیتِ اراضی و کارِ مِلک داری به وکالت از اربابان…………………………….. 57 2-2-5- موالی در دیوان لشکر……………………………………………………………………………. 58 2-3- جایگاه سیاسی موالی ………………………………………………………………………. 64 مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………… 64 2-3-1- قیام مختار ………………………………………………………………………………………….. 67 2-3-2- موالی و خوارج ……………………………………………………………………………………. 71 2-3-3- جنبش عبدالرحمن بن محمد بن اشعث کندی ………………………………….. 74 2-3-4- قیام زید بن علی(ع) …………………………………………………………………………….. 77 2-3-5- قیام یحیی بن زید ………………………………………………………………………………. 80 2-3-6- جنبش عبدالله بن معاویه بن عبدالله بن جعفر طیار …………………………… 82 2-3-7- شورش حارث بن سریج ……………………………………………………………………….. 85 فصل سوم: جایگاه علمی موالی……………………………………………………………………. 88 3-1- نگاهی کلی به جایگاه علمی موالی …………………………………………………………………………. 89 مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………………………. 89 3-2-موالی و دانش­های عصر خود …………………………………………………………………………………… 90 3-3-نقش موالی در تدوین زبان عربی …………………………………………………………………………….. 92 3-3-1-پیدایش علم نحو …………………………………………………………………………………… 92 3-3-2-سیبویه شیرازی …………………………………………………………………………………….. 93 3-4-موالی و علوم اسلامی ……………………………………………………………………………………………….. 94 3-5-نقش ایرانیان در توسعه علوم و فنون……………………………………………………………………….. 95 3-6- علم حدیث و فقاهت ……………………………………………………………………………………………….. 96 3-6-1- جدول شمار راویان موالی در کتاب الرجال شیخ طوسی……………………… 102 3-6-2-جدول شمار راویان موالی در کتاب تهذیب الکمال مزی………………………. 104 3-7-علم قرائت ……………………………………………………………………………………………………………….. 105 3-7-1- برخی موالی پیشتاز در علم قرائت ……………………………………………………… 106 3-8- موالی و شعر…………………………………………………………………………………………………………….. 107 3-8-1- برخی شاعران معروف دوره اموی از موالی……………………………………………… 107 3-9-پیدایش علم کلام …………………………………………………………………………………………………….. 108 3-9-1-سیر نظرات کلامی ………………………………………………………………………………… 109 3-9-2-سابقه علم کلام ……………………………………………………………………………………… 109 3-9-3-علل پیدایش علم کلام ………………………………………………………………………….. 110 3-10-موالی و علم تفسیر ………………………………………………………………………………………………… 112 3-10-1-تفسیر در عهد تابعین …………………………………………………………………………. 113 3-10-1-1-مکتب تفسیری مکه …………………………………………………………. 114 1- سعید بن جبیر( م شعبان 95ه.ق)……………………………………. 114 2- مجاهد بن جبر مکی ………………………………………………………… 115 3- عکرمه، مولی ابن عباس( م104یا 105ه. ق) …………………… 117 4- عطاء بن ابی رباح مکی( م114ه.ق) ………………………………….. 118 5- طاووس بن کیسان الیمانی ……………………………………………… 119 3-10-1-2-مکتب تفسیری مدینه ……………………………………………………… 119 1- ابوالعالیه( م90یا 93 هجری) ……………………………………………. 120 2- زید بن اسلم( م 136ه.ق) …………………………………………………. 120 3- محمد بن کعب القرظی( م 117 یا 118ه.ق)……………………. 120 3-10-1-3- مکتب تفسیری عراق ……………………………………………………… 121 3-10-1-3-1-مفسران معروف کوفه در عصر تابعین ………….. 122 1-مّره همدانی(م 76ه.ق) …………………………………………. 122 2- علقمه بن قیس( م 61ه.ق) 135…………………………. 122 3- مسروق( م63ه.ق) ……………………………………………….. 122 4- عامر شعبی( م 104یا 109ه.ق) ………………………… 123 5- اسود بن زید( م 74 یا 75ه.ق) …………………………… 123 6- جابر بن یزید جعفی( م 127 یا 128 یا 132ه.ق). 123 3-10-1-3-2-مفسران معروف بصره در عصر تابعین…………….. 124 1-ابوسعید حسن بصری( م110ه.ق) ……………………………………… 124 2-قتاده( م117ه.ق) ……………………………………………………………….. 124 3-ابوصالح باذان( م پس از قرن اوّل هجری) …………………………. 125 3-10-1-4-گروه دیگر از مفسران دوره تابعین قرن دوم…………………………………. 125 3-10-1-5-انواع روش­های تفسیری ……………………………………………………………………………….. 126 1-تفسیر مأثور( روایی) ……………………………………………………………………………………….. 126 2-تفسیر عقلی( اجتهادی) …………………………………………………………………………………. 127 3-10-1-6-مصادر تفسیر در عصر تابعین………………………………………………………………………… 129 3-10-1-7-بیان روش تفسیری برخی از موالی……………………………………………………………….. 129 1-روش تفسیری سعید بن جبیر………………………………………………………………………………………. 129 1-1-قراءات ……………………………………………………………………………………………………. 130 1-2-اسباب النزول…………………………………………………………………………………………….. 130 1-3-بیان شأن نزول آیات ………………………………………………………………………………….. 131 1-4-توجه به سیاق آیات…………………………………………………………………………………….. 131 1-5-لغت ……………………………………………………………………………………………………………. 132 1-6-بیان مصداق…………………………………………………………………………………………………. 133 1-7-توجه به روایات ائمه اطهار………………………………………………………………………….. 133 1-8-توجه به علوم قرآن چون ناسخ و منسوخ ………………………………………………….. 134 1-9-بیان مفردات قرآن ……………………………………………………………………………………… 134 2-روش­­های تفسیری مجاهد ……………………………………………………………………………………………. 135 2-1-گستردگی اجتهاد و استنباط……………………………………………………………………… 135 2-2-دقت در تفاوت بین واژه‏های متشابه…………………………………………………………… 136 2-3-تفسیر بعضی از واژه‏ها بر خلاف معنای مشهور آن …………………………………… 137 2-4-اهتمام به مبهمات قرآن …………………………………………………………………………….. 137 2-5- پرداختن به لطایف و ظرائف قرآن كریم ………………………………………………….. 138 2-6- توجه به قرائت آیات در تفسیر آنها …………………………………………………………… 138 2-7- نقل از صحابه دیگر غیر از ابن عباس ……………………………………………………….. 139 2-8-آزاداندیشی در ارائه آرا و دیدگاه­های عقلی ………………………………………………. 139 2-9-تفسیر عقلی ……………………………………………………………………………………………….. 140 3-عطاء بن ابی رباح ………………………………………………………………………………………………………….. 140 4-ویژگی تفسیر عکرمه……………………………………………………………………………………………………… 141 4-1-مفهوم شناسی واژگان ………………………………………………………………………………… 141 4-2-بیان مصادیق ……………………………………………………………………………………………… 142 4-3-بیان ناسخ و منسوخ …………………………………………………………………………………… 142 4-4-تفسیر با شأن نزول ……………………………………………………………………………………. 142 5- روش تفسیری قتاده……………………………………………………………………………………………………… 142 5-1-توضیح اصطلاح قرآنی ……………………………………………………………………………….. 142 5-2-بیان قید آیات و توضیح احكام ………………………………………………………………….. 143 5-3-بیان شأن نزول …………………………………………………………………………………………… 143 6- روش تفسیری طاووس بن كیسان……………………………………………………………………………….. 143 6-1-تفسیر باطنی ………………………………………………………………………………………………. 145 6-2-تفسیر به معنای اخص ……………………………………………………………………………….. 145 ویژگی تفسیر موالی( دوره تابعین) …………………………………………………………………………………… 145 1- پیدایش روحیه استقلال در بین مفسرین …………………………………………………….. 145 2- كوتاهی و گویایی …………………………………………………………………………………………… 146 3-رویگردانی از پرداختن جدی به تفسیر ………………………………………………………….. 147 4- روایات تفسیری …………………………………………………………………………………………….. 147 5-تکیه بر ظن …………………………………………………………………………………………………….. 147 فصل چهارم: بررسی کارکردهای زیانمند و سودمند موالی در تفسیر قرآن کریم……………. 148 4-1-کارکردهای زیانمند موالی در تفسیر قرآن کریم …………………………………………………….. 149 4-1-1-نقش موالی در پیدایش لحن و گرفتار شدن به آن……………………………….. 149 مقدمه ……………………………………………………………………………………………………. 149 4-1-1-1-معنی لحن ………………………………………………………………………….. 150 4-1-1-2-نمونه­هایی از لحن ………………………………………………………………. 150 4-1-1-3-لحن در زبان عامه ………………………………………………………………. 150 4-1-1-4- لحن در قرائت قرآن …………………………………………………………… 151 4-1-2-تفسیر به رأی ………………………………………………………………………………………………………. 151 بررسی این تفسیرها ……………………………………………………………………………………………. 155 4-1-3-موالی و حدیث …………………………………………………………………………………………………… 159 4-1-3-1-شعوبیه ………………………………………………………………………………………………. 159 4-1-3-2-جعل حدیث ……………………………………………………………………………………… 163 4-1-3-3-تدلیس در حدیث………………………………………………………………………………. 167 4-1-3-3-1- تدلیس در اسناد …………………………………………………………… 169 قتاده…………………………………………………………………………………………. 169 حسن بصری ……………………………………………………………………………. 169 ضحاک بن مزاحم ……………………………………………………………………. 170 مالک بن انس ………………………………………………………………………….. 170 مجاهد بن جبر مکی ……………………………………………………………….. 170 4-1-3-3-2- تدلیس در شیوخ……………………………………………………………. 170 4-1-4-پیدایش فرقه­های مختلف مذهبی ………………………………………………………………………. 171