چکـیده

          آویشن‌ها، گیاهانی چند ساله از خانواده نعناعیان و از جمله گیاهان دارویی با ارزش در دنیا می‌باشند. در جنس آویشن، 215 گونه در دنیا و 18 گونه در ایران پراکنش دارند که آویشن دنایی (Thymus daenensis L.) از گونه انحصاری در کشور ایران می‌باشد.

به منظور بررسی تأثیر نانو کود کلات آهن و کود آهن (سولفات آهن) بر محتوای کلروفیل a، b، کل، کاروتنوئیدها، نسبت کلروفیل a به b، نسبت کاروتنوئیدها به کل کلروفیل، ارتفاع گیاه‌، سطح تاج پوشش، عملکرد بیوماس، عملکرد ماده خشک، میزان جذب عناصر (نیتروژن، فسفر، پتاسیم و آهن) توسط برگ‌ها، شاخص سطح برگ، درصد اسانس و عملکرد اسانس گیاه دارویی آویشن دنایی آزمایشی در قالب طرح بلوک‌های کاملاً تصادفی به صورت فاکتوریل در سه تکرار با سه سطح 0، 3 و 6 کیلوگرم در هکتار نانو کود کلات آهن (0n، 3n و 6n) و سه سطح سولفات آهن (0i، 3i و 6i) به صورت
محلول پاشی در سه مرحله در ایستگاه تحقیقات مراتع همند آبسرد (وابسته به مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور) در شرایط اقلیمی نیمه استپی سرد انجام شد. نتایج حاصل از تجزیه واریانس داده‌ها نشان داد که نانو کود کلات آهن به تنهایی بر صفات محتوای کلروفیل a، b، کل، کاروتنوئیدها، نسبت کلروفیل a به b، نسبت کاروتنوئیدها به کل کلرفیل، سطح تاج پوشش، عملکرد بیوماس، عملکرد ماده خشک، میزان جذب نیتروژن، آهن، شاخص سطح برگ، درصد اسانس و عملکرد اسانس (در سطح 1 درصد) و ارتفاع گیاه و میزان جذب پتاسیم در سطح 5 درصد اثر معنی‌دار افزایشی داشت. سولفات آهن به تنهایی بر صفات کلروفیل a، کلروفیل b، کاروتنوئیدها، نسبت کلروفیل a به b، نسبت کاروتنوئیدها به کل کلروفیل و میزان جذب فسفر در سطح 1 درصد اثر افزایشی معنی‌دار داشت. اثرات متقابل نانو کود کلات آهن و سولفات آهن بر صفات کلروفیل a، b، کل، کاروتنوئیدها، نسبت کلروفیل a به b، نسبت کاروتنوئیدها به کل کلروفیل، سطح تاج پوشش، میزان جذب نیتروژن، فسفر، پتاسیم، آهن، درصد و عملکرد اسانس در سطح 1 درصد معنی‌دار بود که در بیشتر موارد نانو کود توانست از اثر کاهشی سولفات آهن بکاهد.

واژگان کلیدی: گیاهان دارویی، آویشن دنایی، نانو کود کلات آهن، سولفات آهن، عملکرد اسانس 

1 ـ 1 ـ مقدمه

اهمیت گیاهان دارویی ایران و نقش حیاتی آن در پیشبرد اهداف منطقه‌ای، ملی و جهانی برای دستیابی به سلامت جامعه، خود کفایی دارویی،‌ ایجاد اشتغال، توسعه اقتصادی، امنیت غذایی و حفظ ذخایر ژنتیکی و مضافاً حضور فعال در بازار‌های جهانی بر کسی پوشیده نیست به طوری‌که هم اکنون میلیون‌ها نفر از مردم جهان در زمینه کشت، برداشت و فرآوری گیاهان دارویی فعالیت دارند.

طبق گزارش‌ سازمان بهداشت جهانی[1] در سال 2006، حجم تجارت جهانی گیاهان دارویی و فرآورده‌های آن به 100 میلیارد دلار در سال رسیده است. بر اساس آمار سازمان بهداشت جهانی بیش از 80 درصد از مردم جهان برای درمان انواع بیماری‌ها از گیاهان دارویی و یا روش‌های طب مکمل و سنتی استفاده می‌نمایند.

کشور ایران مهد استفاده از طب سنتی و داروهای گیاهی است. امّا گویا زندگی امروزه با گذشته بسیار متفاوت شده است به طوری‌که گاه برای درمان بیماری‌های بسیار جزئی به پزشک متخصص مراجعه می‌شود و گاه خود سرانه از داروهای شیمیایی با قدرت اثر بالا که متأسفانه دارای عوارض جانبی فراوان نیز می‌باشند، استفاده می‌گردد و این در حالی است ‌که 75 درصد از مردم فرانسه، 50 درصد از مردم کانادا، 48 درصد از مردم استرالیا و 40 درصد از مردم بلژیک در حال حاضر از داروهای گیاهی برای درمان استفاده می‌نمایند. در روسیه 4 بیمارستان در زمینه طب سنتی فعالیت دارند. در چین با جمعیتی بیش از یک میلیارد و سیصد میلیون نفر، 80 درصد خدمات پزشکی با روش طب سنتی چین ارائه می‌شود البته ارزان‌تر بودن هزینه درمان طب سنتی نسبت به درمان‌های نوین هم در‌ این زمینه نقش دارد زیرا در چین هزینه درمان از طریق طب سنتی بین یک بیست و پنجم تا یک سیم درمان از طریق طب نوین است.

در حال حاضر حدود 66 هزار هکتار از اراضی کشاورزی کشور ایرن در استان‌های مختلف به کشت گیاهان دارویی اختصاص دارد. در مجموع از مزارع اختصاص یافته به گیاهان دارویی حدود 65 هزار تن محصول تولید می‌شود. در داخل کشور 5 وزارت‌خانه مهم در زمینه پژوهش از مرحله کشت و تولید گیاهان دارویی تا فرآوری و بسته‌بندی، مصرف و صادرات گیاهان دارویی نقش مستقیم دارند که
هر کدام با ساز و کار متفاوت به موضوع نگریسته‌اند. همچنین تعداد زیادی از مردم و شرکت‌ها در زمینه‌های مختلف گیاهان دارویی اشتغال دارند (ناصری و همکاران، 1388)

وجود استعدادهای بالقوه عظیم ملی و نیز فرهنگ استفاده از گیاهان دارویی در کشور توجه بیش از پیش به ‌این مقوله را به مسئولین کشور یادآوری می کند و به هر متخصص دلسوزی ‌این باور را   یادآور می‌شود که اگر به ‌این مقوله به صورت یک ضرورت ملی و در چارچوب یک برنامه مشخص و جامع‌نگرانه عنایت شود، می‌تواند علاوه بر دستیابی به مدیریت توسعه پایدار در ‌این بخش در ابعاد کلان توسعه اقتصادی ـ زیست محیطی، بهداشتی (خودکفایی دارویی)، اشتغال، امنیت غذایی و ذخایز ژنتیکی در عرصه ملّی و جهانی به عنوان یک منبع درآمد ارزی برای کشور محسوب و‌ ایفای نقش نماید.

درصد زیاد و قابل توجهی (بین 30 تا 80 درصد) از مردم از کشورهای مختلف دنیا از جمله ایران از طب مکمل و سنتی استفاده می‌نمایند که‌ این آمار نیز رو به افزایش است. در کشورهای مختلف دنیا، مبالغ کلانی صرف حوزه‌های مختلف (مانند خدمات رسانی، تولید داروهای گیاهی و طبیعی، تأسیس مراکز مرتبط و…) می‌شود (زارع زاده، 1383).

در اکثر کشورهای معروف دنیا، طب سنتی و مکمل در زمینه‌های مختلف (قوانین، مجوزهای خدمات و تولید داروهای طبیعی، حمایت بیمه‌ها، راه اندازی رشته‌های دانشگاهی مربوطه و…) تحت حمایت دولت قرار گرفته و سهم خوبی از تأمین سلامت مردم را در سلامت کشور به عهده گرفته است. طب سنتی چین 40 درصد خدمات بهداشتی درمانی را در ‌این کشور بر عهده دارد،‌ این نسبت در اوگاندا، هند و اتیوپی به ترتیب 60، 70 و 90 درصد می‌باشد. پوشش بیمه‌ای هزینۀ درمان، دارو و خدمات طب مکمل در ژاپن، چین، کره و ویتنام به صورت کامل است و در کشورهای آلمان، استرالیا، نروژ، انگلستان، کانادا و آمریکا قسمتی از هزینه‌ها توسط سازمان‌های بیمه پرداخت می‌شود.

در ایران حمایت‌های قابل توجهی از‌ این حیطه با راه‌اندازی رشته‌های دانشگاهی مربوطه و تخصیص اعتبارات صورت پذیرفته است ولی پوشش بیمه‌ای از داروها و خدمات ‌این بخش تقریباً وجود ندارد.

مکتب طب ایرانی که امروزه به پیروی از سازمان بهداشت جهانی تحت عنوان طب سنتی از آن یاد می‌شود، مادر مکاتب پزشکی جهان است.‌ این مکتب که از پویایی و اصالت ویژه‌ای برخوردار است،
بنا به دلایل بی‌شماری برای مدتی مهجور مانده است لذا اتخاذ تمهیدات لازم برای احیا و  باز گرداندن‌ این سیادت فراموش شده و ارتقاء اهداف متعالی طب سنتی و ایرانی، با پشتوانه عظیم علمی‌ و تخصصی محققین و اندیشمندان و صاحب‌نظران متعهد و دلسوز کشور که با عزم راسخ به ‌این مهم اهتمام ورزیده‌اند، امری اجتناب ناپذیر است  (ناصری و همکاران، 1388).

با ظهور داروهای شیمیایی و بیولوژیک، نقش و اهمیت گیاهان دارویی در تأمین سلامت بشر، در معرض فراموشی قرار گرفتند. امّا با گذشت زمان، استقبال از گیاهان دارویی با رشد قابل‌ توجهی روبرو  شده است.

صنعت گیاهان دارویی یکی از معدود صنایع دارای رشد دو رقمی‌است. مؤسسه اسکریپ طی سال‌های قبل از ورود به هزاره سوم رشد صنعت گیاهان دارویی را با 3/1 میلیارد دلار گردش مالی در سال ۱۹۹۶ برای سال‌های ابتدایی هزاره سوم رقمی‌حدود ۱۵ تا ۲۰ درصد پیش‌بینی کرده بود.‌ این پیش‌بینی نه‌ تنها بیش از میزان واقع نبود بلکه در‌ این مدت صنعت مذکور، ۲۵ درصد رشد داشته است.

به نظر می‌رسد مردم از برخی نارسایی‌های طب مدرن خسته شده‌اند و به طور روز افزون به سمت داروهای گیاهی روی می‌آورند. اصولاً زمانی‌که قانون ابن‌سینا را در غرب به آتش کشیدند و ادعا کردند شیمی، مولکول و فیزیولوژی را شناخته‌اند، طب به انحراف کشیده شد به‌ طوری‌که هم‌ اکنون طب مدرن توانایی حل بسیاری از مشکلات بشر را ندارد و طی سال‌های اخیر در کتب درسی به ‌این موضوع اعتراف نموده‌اند (زارع‌زاده، 1383).