هدف کلی این تحقیق، ارزیابی طرح ترویجی «تسریع انتقال یافته­ ها» از دیدگاه کشاورزان مجری طرح در استان کرمانشاه بود. جامعه­ آماری پژوهش دربرگیرنده­ی کشاورزان مجری طرح در استان کرمانشاه بود (72 نفر) که به روش سرشماری مورد مطالعه قرار گرفتند که سرانجام 64 نفر مطالعه شدند. به منظور جمع­آوری اطلاعات در تحقیق حاضر از پرسشنامه استفاده شد. برای سنجش روایی ابزار تحقیق از پانل متخصصان و از آلفای کرونباخ برای سنجش پایایی استفاده شد (78/0=α). نتایج حاصل از ارزیابی طرح «تسریع انتقال یافته­ ها» بر اساس مدل سیپ نشان داد که طرح مورد نظر در قسمت درون­داد (با میانگین 85/3)، زمینه (با میانگین 82/3)، برون­داد (با میانگین 32/3) و فرآیند­ (با میانگین 28/3) به ترتیب بیش­ترین تا کم­ترین مطلوبیت را داشته است. یافته­ ها نشان دادند موفقیت طرح مورد نظر (میانگین 56/3 از 5) بیش­تر از حد متوسط ارزیابی شد. نتایج آزمون همبستگی نشان داد بین ویژگی­های فردی و حرفه­ای کشاورزان مجری طرح ترویجی «تسریع انتقال یافته­ ها» با موفقیت طرح مورد نظر هیچ­گونه   رابطه­ معنی­داری وجود ندارد. نتایج حاصل از تحلیل عاملی نشان داد که مهم­ترین راهکار­های بهبود اجرای طرح به ترتیب راهکار­های اقتصادی (با تبیین 21/16 درصد از کل واریانس تبیین شده) و راهکار­های مدیریتی (با تبیین 34/15 درصد از واریانس کل) می­باشند. ایجاد ارتباط مؤثر بین کشاورزان، مروجان و محققان، سرعت بخشیدن به انتشار یافته­ های تحقیقاتی قابل کاربرد و سازگار با شرایط اقلیمی کشاورزان، افزایش مشارکت و همکاری در بین کشاورزان و افزایش عملکرد در واحد سطح به عنوان مهم­ترین نقاط قوت و افزایش هزینه­ های تولید نسبت به  روش­های سنتی و عدم توجه به دانش بومی کشاورزان به عنوان مهم­ترین نقاط ضعف طرح مورد نظر شناخته شدند. نتایج حاصل از سنجش نگرش کشاورزان مجری طرح نشان داد که 89 درصد از کشاورزان نسبت به طرح مورد نظر دارای نگرش مطلوب و 11 درصد دارای نگرش خنثی می­باشند.

 

کلید واژه­ها: تسریع انتقال یافته­ ها، ارتباط، تحقیق، ترویج، سیپ

 

 

فهرست مطالب

 عنوان                                                                                                                                         صفحه

فصل اول : طرح تحقیق

1-1- مقدمه………………………………………………………………………………………………………………………………………………2

1-2- بیان مسأله……………………………………………………………………………………………………………………………………….3

1-3- اهداف……………………………………………………………………………………………………………………………………………….5

1-4- اهمیت و ضرورت پژوهش………………………………………………………………………………………………………………..6

1-5- محدوده­ پژوهش…………………………………………………………………………………………………………………………..7

1-6- محدودیت­های پژوهش……………………………………………………………………………………………………………………7

1-7- تعاریف و مفاهیم……………………………………………………………………………………………………………………………..8

فصل دوم : بررسی ادبیات تحقیق

2-1- مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………………………………11

2-2- بخش اول: کلیات ارتباط تحقیق و ترویج……………………………………………………………………………………11

2-1-1- پیوند تحقیق و ترویج…………………………………………………………………………………………………13

2-2-2- نظام دانش و اطلاعات کشاورزی………………………………………………………………………………..16

2-2-3- شیوه ­های مرسوم ارتباطی تحقیق و ترویج کشاورزی در سطح جهان………………………20

2-2-4- پیشینه­ی طرح­های مشترک تحقیقی – ترویجی در ایران………………………………………..25

2-3- بخش دوم: کلیات طرح ترویجی «تسریع انتقال یافته­ ها»…………………………………………………………..27

2-3-1- سابقه و پیشینه­ی تجربی طرح………………………………………………………………………………….27

2-3-2- اهداف طرح ترویجی «تسریع انتقال یافته­ ها»……………………………………………………………28

2-3-3- ویژگی­های طرح ترویجی «تسریع انتقال یافته­ ها»……………………………………………………29

2-3-4- اهمیت و ضرورت اجرای طرح……………………………………………………………………………………30

 

2-3-5- رهیافت ترویجی طرح…………………………………………………………………………………………………30

2-3-6- محتوا و موضوع یافته­ های تحقیقاتی و کاربردی طرح……………………………………………….31

2-3-7- روند اجرای طرح ترویجی «تسریع انتقال یافته­ ها»…………………………………………………..33

2-3-8- الزامات اجرایی طرح ترویجی «تسریع انتقال یافته­ ها»……………………………………………..34

2-3-9- مناطق اجرای طرح ترویجی «تسریع انتقال یافته­ ها» در استان کرمانشاه………………..35

2-4- بخش سوم: کلیات ارزشیابی

2-4-1- تعاریف و مفاهیم ارزشیابی…………………………………………………………………………………………38

2-4-2- اهداف ارزشیابی………………………………………………………………………………………………………….41

2-4-3- ویژگی­های ارزشیابی…………………………………………………………………………………………………..43

2-4-4- مسائل کلیدی ارزشیابی……………………………………………………………………………………………..43

2-4-5- سطوح ارزشیابی………………………………………………………………………………………………………….45

2-4-6- انواع ارزشیابی……………………………………………………………………………………………………………..47

2-4-6-1- انواع ارزشیابی با توجه به زمان……………………………………………………………….47

2-4-6-2- انواع ارزشیابی از نظر کارائی……………………………………………………………………48

2-4-6-3- انواع ارزشیابی از لحاظ درجه­ اعتبار……………………………………………………48

2-4-6-4- انواع ارزشیابی با توجه به ارزشیابان………………………………………………………..50

2-4-7- مدل­های ارزشیابی……………………………………………………………………………………………………..50

2-4-7-1- مدل ارزشیابی مشارکتی………………………………………………………………………..52

2-4-7-2- مدل ارزیابی سریع و مشارکتی روستایی……………………………………………….56

2-4-7-3- مدل ارزشیابی مبتنی بر طبیعت…………………………………………………………..57

2-4-7-4- مدل ارزشیابی تجربی…………………………………………………………………………….57

2-4-7-5- مدل مفهومی آون………………………………………………………………………………….58

2-4-7-6- مدل سلسله مراتبی بنت………………………………………………………………………..59

2-4-7-7- مدل ارزشیابی تفاوت­ها (اختلاف یا ناهم­خوانی)……………………………………60

2-4-7-8- مدل ارزشیابی اعتبارگذاری……………………………………………………………………61

2-4-7-9- مدل ارزشیابی اعتباربخشی……………………………………………………………………61

2-4-7-10- مدل ارزشیابی مدافعه یا دوسویه………………………………………………………..62

2-4-7-11- مدل ارزشیابی هدف آزاد…………………………………………………………………….62

2-4-7-12- مدل ارزشیابی مناسبات اجرایی………………………………………………………….64

2-4-7-13- مدل ارزشیابی حقوقی…………………………………………………………………………64

2-4-7-14- مدل ارزشیابی قضایی………………………………………………………………………….64

2-4-7-15- مدل ارزشیابی به مثابه روشنگری……………………………………………………….65

2-4-7-16- مدل ارزشیابی مبتنی بر استراتژی وضعیت ویژه………………………………..65

2-4-7-17- مدل ارزشیابی تایلر……………………………………………………………………………..66

2-4-7-18- مدل ارزشیابی استیک…………………………………………………………………………66

2-4-7-19- مدل ارزشیابی تصمیم ­گیری مدیریتی…………………………………………………67

2-4-7-20- مدل ارزشیابی هدف مدار……………………………………………………………………67

2-4-7-21- مدل عمومی ارزشیابی…………………………………………………………………………68

2-4-7-22- مدل آزمایش اجتماعی………………………………………………………………………..68

2-4-7-23- مدل کارشناسی…………………………………………………………………………………..68

2-4-7-24- مدل تخصص محور……………………………………………………………………………..68

2-4-7-25- ارزشیابی به عنوان خبرگی…………………………………………………………………69

2-4-7-26- مدل منطقی ارزشیابی برنامه………………………………………………………………..69

2-4-7-27- مدل سیپ…………………………………………………………………………………………….70

2-5- بخش چهارم: پیشینه­ی پژوهش……………………………………………………………………………………………….76

2-6- چارچوب نظری تحقیق……………………………………………………………………………………………………………..89

فصل سوم: روش تحقیق

3-1- مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………………………………91

3-2- نوع و روش پژوهش…………………………………………………………………………………………………………………..91

3-3- جامعه­ آماری…………………………………………………………………………………………………………………………92

3-4- حجم نمونه و روش نمونه گیری …………………………………………………………………………………………………………………93

3-5- ابزار جمع­آوری اطلاعات…………………………………………………………………………………………………………..94

3-6- تعیین روایی پرسشنامه…………………………………………………………………………………………………………….96

3-7- تعیین پایایی پرسشنامه……………………………………………………………………………………………………………96

3-8- تجزیه و تحلیل داده­ها………………………………………………………………………………………………………………………………….97

فصل چهارم: یافته­ ها

4-1- مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………………………….99

4-2- ویژگی­های فردی و حرفه­ای کشاورزان……………………………………………………………………………………99

4-3- ارزیابی زمینه­ اجرای طرح ترویجی «تسریع انتقال یافته­ ها»…………………………………………….101

4-3-1- میزان تأثیر عوامل زمینه­ای در موفقیت طرح ترویجی «تسریع انتقال

یافته­ ها»………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..101

4-3-2- وضعیت موجود عوامل زمینه­ای طرح ترویجی «تسریع انتقال یافته­ ها»……………..102

4-4- ارزیابی درون­داد­های طرح ترویجی «تسریع انتقال یافته­ ها»………………………………………………..104

4-4-1- اثربخشی درون­داد­های طرح ترویجی «تسریع انتقال یافته­ ها»……………………………104

4-4-2- شیوه­ی اقدام در مورد درون­داد­های طرح ترویجی «تسریع انتقال یافته­ ها»……….105

4-5- ارزیابی فرآیند اجرای طرح ترویجی «تسریع انتقال یافته­ ها»……………………………………………….107

4-6- ارزیابی برون­داد­های طرح ترویجی «تسریع انتقال یافته­ ها»…………………………………………………108

4-7- ارزیابی کلی طرح ترویجی «تسریع انتقال یافته­ ها»……………………………………………………………..109

4-8- ارزیابی مراحل مختلف طرح ترویجی «تسریع انتقال یافته­ ها» از دیدگاه کشاورزان

مجری طرح…………………………………………………………………………………………………………………………………………111

4-9- نقاط قوت طرح ترویجی «تسریع انتقال یافته­ ها»…………………………………………………………………112

4-10- نقاط ضعف طرح ترویجی «تسریع انتقال یافته­ ها»…………………………………………………………….113

4-11- راهکار­های بهبود اجرای طرح ترویجی «تسریع انتقال یافته­ ها»………………………………………..114

4-12- نگرش کشاورزان نسبت به طرح ترویجی «تسریع انتقال یافته­ ها»……………………………………118

فصل پنجم: نتیجه­گیری و پیشنهاد­­ها

5-1- مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………………………123

5-2- نتایج ارزیابی زمینه……………………………………………………………………………………………………………….123

5-2-1- پیشنهاد­ها…………………………………………………………………………………………………………….125

5-3- نتایج ارزیابی درون­داد……………………………………………………………………………………………………………125

5-3-1- پیشنهاد­ها……………………………………………………………………………………………………………126

5-4- نتایج ارزیابی فرآیند……………………………………………………………………………………………………………….126

5-4-1- پیشنهاد­ها……………………………………………………………………………………………………………..127

5-5- نتایج ارزیابی برون­داد…………………………………………………………………………………………………………….127

5-5-1- پیشنهاد­ها……………………………………………………………………………………………………………..128

5-6- سایر نتایج………………………………………………………………………………………………………………………………128

5-6-1- پیشنهاد­ها………………………………………………………………………………………………………………130

منابع و مآخذ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..131

 

 

فهرست جداول

 عنوان                                                                                                                                    صفحه

 جدول 2-1 شرکت­های تعاونی تولید همکار در طرح ترویجی «تسریع انتقال یافته­ ها»………………………………………33

جدول 2-2 تعداد اولویت­های ایجاد واحد­های بهره ­برداری هدف به تفکیک بخش………………………………………………34

جدول 2-3 سایت­های طرح ترویجی «تسریع انتقال یافته­ ها»……………………………………………………………………………..36

جدول 2-4 کلیات طرح ترویجی «تسریع انتقال یافته­ ها» بر اساس مناطق چهار­گانه…………………………………………37

جدول 2-5 سطوح قضاوت برای ارزشیابی یک برنامه­ی ترویجی………………………………………………………………………….46

جدول 2-6 تفاوت­های بین ارزشیابی مشارکتی و سنتی………………………………………………………………………………………55

جدول 2-7 اجزاء مدل آون برای ارزشیابی برنامه…………………………………………………………………………………………………59

جدول 2-8 سلسله مراتب بنت………………………………………………………………………………………………………………………………60

جدول 3-1 سایت­های طرح ترویجی «تسریع انتقال یافته­ ها»……………………………………………………………………………..93

جدول 3-2 نحوه­ی پراکنش جامعه­ آماری…………………………………………………………………………………………………………94

جدول 3-3 بخش­های مختلف پرسشنامه……………………………………………………………………………………………………………..95

جدول 3-4 میزان ضریب آلفای کرونباخ بخش­های مختلف پرسشنامه……………………………………………………………….96

جدول 4-1 ویژگی­های فردی و حرفه­ای کشاورزان مجری طرح ترویجی «تسریع انتقال یافته­ ها»…………………….99

جدول 4-2 توزیع فراوانی عوامل زمینه­ای طرح «تسریع انتقال یافته­ ها» بر اساس میزان تأثیر آن­ها در موفقیت طرح……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..101

جدول 4-3 توزیع فراوانی عوامل زمینه­ای طرح ترویجی «تسریع انتقال یافته­ ها» بر اساس وضعیت موجود…..103

جدول 4-4 مقایسه­ وضعیت موجود و وضعیت مطلوب عوامل زمینه­ای طرح ترویجی «تسریع انتقال

یافته­ ها»………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..104

جدول 4-5 توزیع فراوانی درون­داد­های طرح ترویجی «تسریع انتقال یافته­ ها» بر اساس میزان تأثیر آن­ها در موفقیت طرح………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..104

جدول 4-6 توزیع فراوانی شیوه­ی اقدام در مورد هر یک از درون­داد­ها بر اساس میزان تأثیر آن­ها در موفقیت طرح………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………106

جدول 4-7 ارزیابی فرآیند اجرای طرح ترویجی «تسریع انتقال یافته­ ها»…………………………………………………………107

جدول 4-8 ارزیابی برون­داد­های طرح ترویجی «تسریع انتقال یافته­ ها»……………………………………………………………108

جدول 4-9 ارزیابی کلی طرح ترویجی «تسریع انتقال یافته­ ها» بر اساس مدل سیپ………………………………………110

جدول 4-10 ارتباط بین میزان موفقیت طرح ترویجی «تسریع انتقال یافته­ ها» با ویژگی­های فردی و حرفه­ای کشاورزان مجری طرح………………………………………………………………………………………………………………………………………….110

جدول 4-11 ارزیابی مراحل مختلف طرح ترویجی «تسریع انتقال یافته­ ها» از دیدگاه کشاورزان……………………111

جدول 4-12 میزان تأثیر اجرای طرح ترویجی «تسریع انتقال یافته­ ها» بر عملکرد………………………………………….112

جدول 4-13 اولویت­بندی نقاط قوت طرح ترویجی «تسریع انتقال یافته­ ها»……………………………………………………112

جدول 4-14 مهم­ترین نقاط قوت طرح ترویجی «تسریع انتقال یافته­ ها» از دیدگاه کشاورزان………………………..113

جدول 4-15 نقاط ضعف طرح ترویجی «تسریع انتقال یافته­ ها»……………………………………………………………………….113

جدول 4-16 مهم­ترین نقاط ضعف طرح ترویجی «تسریع انتقال یافته­ ها» از دیدگاه کشاورزان………………………114

جدول 4-17 راهکار­های بهبود اجرای طرح ترویجی «تسریع انتقال یافته­ ها»………………………………………………….114

جدول 4-18 مهم­ترین راهکار­های بهبود اجرای طرح ترویجی «تسریع انتقال یافته­ ها» از دیدگاه

کشاورزان………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………116

جدول 4-19 مقدار KMO و آزمون بارتلت……………………………………………………………………………………………………….116

جدول 4-20 راهکار­های استخراج شده به منظور بهبود اجرای طرح ترویجی «تسریع انتقال یافته­ ها»…………..117

جدول 4-21 مقدار ویژه و درصد واریانس عامل­ها……………………………………………………………………………………………..118

جدول 4-22 نگرش کشاورزان نسبت به طرح ترویجی «تسریع انتقال یافته­ ها»………………………………………………119

جدول 4-23 تعیین نوع نگرش کشاورزان نسبت به طرح ترویجی «تسریع انتقال یافته­ ها»…………………………….120

 

 

                                                               فهرست نمودار­ها

 عنوان                                                                                                                                    صفحه

 نمودار 2-1 نظام اطلاعات کشاورزی……………………………………………………………………………………………………………………..17

نمودار 2-2 مراحل عملیاتی طرح ترویجی «تسریع انتقال یافته­ ها»…………………………………………………………………….32

نمودار 2-3 عناصر مفهوم ارزشیابی از دیدگاه بیبای…………………………………………………………………………………………….40

نمودار 2-4 مسائل کلیدی ارزشیابی……………………………………………………………………………………………………………………..44

نمودار 2-5 نردبان مشارکت کشاورزان در ارزشیابی ترویج…………………………………………………………………………………..53

نمودار 2-6 عناصر مدل منطقی……………………………………………………………………………………………………………………………..69

نمودار 2-7 اجزای کلیدی مدل ارزشیابی سیپ و روابط مرتبط با برنامه……………………………………………………………..76

نمودار 2-8 چارچوب نظری تحقیق……………………………………………………………………………………………………………………….89

 

 

 فصل اول

   طرح تحقیق

1-1) مقدمه

اشاعه­ی فناوری یا انتقال دانش عبارت است از یک فرآیند نظام­دار آگاه­سازی زارعین از نظام یا عناصر فناوری­های جدید و سپس ایجاد علاقه در زارع نسبت به فناوری جدید، تا آن­ها بتوانند آن را در ارتباط با نظام زراعی و تحت شرایط اقتصادی خود ارزیابی کنند. در این مرحله، کشاورزان تشویق و گاهی کمک می­شوند تا فناوری جدید را روی قطعه­ی کوچکی از مزرعه­ی خود آزمایش نموده و همین­طور در مرحله­ی نهایی نیز آن­ها را در تصمیم ­گیری برای پذیرش، تعدیل یا رد­کردن فناوری راهنمایی کنند. امروزه برای حصول اطمینان از تناسب فناوری با شرایط کشاورزان، وجود پیوند­های محکم بین تحقیق و ترویج در نظام کشاورزی، امری ضروری است (حسینی و چیذری، 1376؛ علیپور، چیذری و فرج ا… حسینی، 1384).

مسئله­ ارتباط تحقیق و ترویج در اغلب نظام­های تحقیقی و ترویجی ملی عمومیت دارد. به­عنوان یک قانون کلی می­توان گفت که هر­چقدر از نظر سازمانی مروجان صحرایی از محققان بیشتر جدا شوند، به همان اندازه پیوند دو­طرفه ضعیف­تر خواهد شد و همچنین پیام­ها و توصیه­های ترویجی بیشتر جنبه­ی عمومی پیدا کرده و با شرایط خاص محیطی که زارع در آن کشت و کار می­ کند، مناسبت کمتری خواهد داشت (حسینی و چیذری، 1376).

به منظور برقراری ارتباط کاری نزدیک­تر بین مروجان صحرایی و محققان و انتقال مؤثر پیام­ها و    توصیه­های ترویجی به بهره­برداران، شیوه ­های ارتباطی مختلفی مورد استفاده قرار می­گیرد که یکی از این شیوه­ها مزارع نمایشی می­باشد. استفاده از مزارع نمایشی به عنوان یک روش آموزشی ترویجی و مؤثر در تغییر روش­های تولیدی بهره­برداران در سال 1903 توسط دکتر سیمان ناپ[1] ابداع شد. به اعتقاد ایشان، مشاهده­ واحد­های بهره ­برداری که توسط ایستگاه­های تحقیقاتی و دانشکده­های کشاورزی با هزینه­ دولتی ایجاد شده، نمی ­تواند انگیزه­ی کافی برای پذیرش شیوه ­های نوین و مدیرت تولید پیشرفته برای    بهره­برداران داشته باشد. پذیرش و نشر پدیده­های نوین در کشاورزی، به وسیله­ی واحد­های بهره ­برداری نمایشی که با مشارکت خود  بهره­برداران تهیه و تحت شرایط محیطی موجود، تدارک دیده شده باشد امکان پذیر است. سال­هاست که در ایران از مزارع نمایشی برای آموزش و انتقال یافته­ ها به بهره­برداران استفاده  می­شود. ولی بررسی­ها نشان می­دهد گستردگی و پراکنش و نحوه­ی اجرای این واحد­ها، نتوانسته ­اند حدود انتظارات را برآورده سازند. از طرفی بسیاری از یافته­ های تحقیقاتی به صورت گزارش­های پژوهشی و تحقیقی –  ترویجی منتشر شده ولی فقط تعدادی از بهره­برداران از آن­ها استفاده کرده­اند (نوروزی، صعودی و میر گوهر،  1385؛ زمانی پور،1380).

به منظور رفع این مشکل و وسیع­تر کردن گستره­ی افراد تحت پوشش و واحد­های بهره­برداری، به منظور انتقال یافته­ های تحقیقاتی و کاربردی، با هدف ارتقاء تولید متوسط کشوری و کاهش فاصله آن با تولیدکنندگان برتر، در شهریور 1380 سازمان تحقیقات و آموزش، مؤسسه تحقیقات کشاورزی دیم، معاونت زراعت، معاونت ترویج و نظام بهره ­برداری و  مؤسسه­ی تحقیقات اصلاح و تهیه­ نهال و بذر و معاونان و مدیران سازمان­های جهاد کشاورزی استان­های آذربایجان شرقی، کردستان، کرمانشاه و کهکیلویه تصمیم گرفتند تا پیش طرحی که مؤسسه­ی تحقیقات دیم کشور، تحت عنوان طرح «تسریع انتقال یافته­ ها» تهیه کرده بود را به صورت الگویی در چهار استان فوق اجرا کنند. با تعیین محقق معین (دیم) برای هر منطقه­ی اقلیمی، اقدام به تهیه­ دستورالعمل فنی[2] گردید و با تشکیل کمیته­های هماهنگی، با دبیری ترویج و مشارکت مردمی، برنامه ­ریزی و تقسیم کار انجام شد و طرح در سطح 4000 هکتار به اجرا درآمد (نوروزی و همکاران، 1385).

اهمیت و ضرورت اجرای طرح ترویجی «تسریع انتقال یافته­ ها»، افزایش تولید در واحد­های بهره ­برداری با بکارگیری همه­جانبه­ی توصیه­های فنی و ارتباط هرچه بیشتر تحقیقات، ترویج، اجرا و بهره­بردار می­باشد. بر اساس طرح ترویجی «تسریع انتقال یافته­ ها»، یافته­ های تحقیقاتی و تجارب برتر موجود جمع­آوری و به صورت دستورالعمل کاربردی آماده می­شود. بخش­های تخصصی، موانع اجرایی موجود را برطرف نموده و انتقال و بکارگیری یافته­ ها با شیوه ­های مناسب ترویجی انجام می­شود (عزیزی و عظیمی، 1386).

بنابراین، ارزشیابی جنبه­­های مختلف طرح ترویجی «تسریع انتقال یافته­ ها» به ویژه از دیدگاه کشاورزان که مجریان این طرح در سطح مزارع خود می­باشند، امر مهمی به نظر می­رسد تا بتوان با ویژگی­های این طرح از زوایای مختلف (زمینه، درون­داد، فرآیند و برون­داد) و نقاط قوت و نقاط ضعف طرح و همچنین نگرش کشاورزان نسبت به طرح اجرا شده، آشنا شد و درصدد تقویت نقاط قوت و رفع کاستی­ها و   کمبود­های طرح برآمد و با ارائه­ راهکار­هایی برای بهبود اجرای طرح، زمینه­ای برای گسترش این طرح به سایر بهره­برداران، سایر محصولات و واحد­های بهره ­برداری و حتی به شهرستان­ها و استان­های دیگر کشور نیز فراهم گردد.

 

1-2) بیان مسأله

یافته­ های تحقیقاتی غالباً با روش­های مختلف ترویجی به بهره­برداران معرفی می­گردد. پروژه­های تحقیقی – ترویجی، تحقیقی –  تطبیقی (آنفارم[3])، روز مزرعه، هفته انتقال یافته­ ها و مشارکت کارشناسان ترویج در طرح­های تحقیقاتی، از روش­ها و پروژه­های جدید­تر مورد استفاده در این فرآیند می­باشد. همچنین در سال­های گذشته شاهد رشد چشمگیر دانش مربوط به مدیریت محصولات بر اساس اصل بوم شناسی بودیم اما بخش اعظم این اطلاعات و یافته­ ها در حد تحقیقات باقی مانده و به سطح مزرعه که به شدت نیازمند استفاده و بکارگیری چنین دانش و یافته­ هایی بوده، نرسیده است. این در حالی بود که   فعالیت­های تحقیقاتی روز به روز از نیاز­های واقعی کشاورزان فاصله می­گرفت و نتایج به­دست آمده­ی تحقیقات قبلی بدون در نظر گرفتن اصل بوم شناسی به­صورت کمرنگ در اختیار کشاورزان قرار می­گرفت. اما مشکل اصلی این است که غالباً یافته­ های تحقیقاتی در مراکز تحقیقاتی باقی می­مانند و به کشاورزان که نیازمند استفاده از این یافته­ ها در مزارع خود می­باشند، نمی­رسد. بررسی آمار­های رسمی موجود نشان      می­دهد که از سال 1368 تا 1383 (16 سال)، به­طور متوسط 7/9 درصد توصیه­ها و یافته­ های حاصل از اجرای طرح­های تحقیقاتی پایان یافته از طریق اجرای پروژه­های تحقیقی –  ترویجی در اختیار بهره­برداران قرار گرفته است. در همین سال­ها به ازای هر 28368 نفر  بهره­بردار فقط یک فقره طرح تحقیقی –  ترویجی اجرا شده است و همچنین به ازای هر 102836 هکتار زمین زراعی و باغی نیز یک فقره از طرح مذکور اجرا شده است. به عبارت دیگر از 4 میلیون نفر بهره­بردار بخش کشاورزی، 9/0 درصد آنان (کمتر از یک درصد) تحت پوشش فعالیت­های انتقال یافته­ های تحقیقاتی قرار گرفته­اند (نوروزی و همکاران، 1385).

از طرف دیگر، در ایران اگر چه ارزشیابی برنامه­ها و فعالیت­های ترویجی به صورت ابتدائی از بدو تأسیس تشکیلات رسمی ترویج انجام ­شده است و بعضاً هم نتایج آن در تصمیم­ گیری­ ها مورد استفاده قرار گرفته است، لیکن مطالعات مدون و نظام­یافته از ارزشیابی برنامه ­های ترویجی بسیار اندک است. به عنوان مثال در مطالعه­ای که در سال 1351 و به منظور بررسی عملکرد سازمان ترویج کشاورزی از سال 1344 تا 1355 انجام شده است، فقط به ذکر آمار و ارقام فعالیت­های سازمان مربوطه بدون هیچ­گونه تحلیلی اکتفا شده است. در مطالعه­ دیگری، ارزشیابی فعالیت­های ترویجی در سال 1364 از طریق دفتر نظارت و ارزشیابی وزارت کشاورزی، با توجه بیشتری به مبانی ترویج کشاورزی اما با تنگنا­های فنی بسیاری انجام شده است. قابل ذکر است که در هیچ­یک از این موارد، روش ارزشیابی عجین با برنامه­ها و فعالیت­های ترویجی مطرح و اعمال نگردیده است (محسنی، ملک محمدی، چیذری، ابیلی و قاضی طباطبایی، 1383).

همچنین نمونه­هایی از مطالعات ارزشیابی در کشور وجود دارد که به­صورت گزارش­های عملکرد و ارزیابی وضع موجود منتشر شده و جزء مطالعات شبه­ارزشیابی به­حساب می­آیند؛ مانند مطالعه­ای که حجازی در سال 1373 با عنوان درآمدی بر ارزشیابی فعالیت­های آموزشی و ترویجی انجام داده است. بعضی از مطالعات ارزشیابی نیز به منظور تعیین اثرات برنامه ­های ترویجی و تعیین هزینه فایده­ی آن­ها انجام شده­اند؛ از جمله مطالعه­ای که با عنوان بررسی تأثیر آموزش­های ترویجی در استفاده­ی صحیح از مراتع توسط داد­آفرید در سال 1378 انجام گرفت و یا ارزشیابی دوره­های آموزشی –  ترویجی پرورش گوسفند که در سال 1378 توسط زوار و فرجاد­نیا انجام پذیرفت. بسیاری از مطالعات ارزشیابی نیز وجود دارند که صرفاً به نیازسنجی پرداخته­اند؛ مانند تحقیقی با عنوان بررسی کیفیت دوره­های آموزشی امور دام از دیدگاه فراگیران، آموزشگران و مسئولان که در سال 1378 توسط دشتی انجام شد. بعضی از مطالعات نیز تنها به علل عدم موفقیت برنامه­ها اشاره کرده­اند؛ مانند مطالعه­ای که دورابی­نژاد تحت عنوان بررسی علل عدم موفقیت ترویج طرح مبارزه با انگل­های دامی در استان گیلان در سال 1378 انجام داد. به عبارت دیگر، قریب به اتفاق مطالعات ارزشیابی انجام شده، مدل خاصی برای ارزشیابی معرفی نکرده ­اند، هرچند که بسیاری از آن­ها مراحل ارزشیابی را به طور معمول طی کرده­اند (محسنی و همکاران، 1383).

لذا به­منظور کمرنگ کردن مشکلات موجود در ارزشیابی برنامه ­های ترویجی و استفاده از یک مدل مناسب برای این کار، در تحقیق حاضر به منظور ارزشیابی طرح ترویجی