چکیده

هدف پژوهش­ حاضر بررسی و مقایسه اثربخشی آموزش­های ذهن آگاهی و فراشناخت بر نگرش‌های زیست محیطی، رفتار شهروندی سازمانی و بهزیستی اجتماعی معلمان می­باشد. جامعه آماری کلیه معلمان شاغل به تحصیل در دانشگاه فرهنگیان شهر بجنورد بودند که تعداد 90 نفر به­صورت نمونه گیری تصادفی خوشه­ای انتخاب و در سه گروه 30 نفری شامل دو گروه آزمایش­ (آموزش ذهن آگاهی و فراشناخت) و یک گروه کنترل قرار گرفتند. از آموزش ذهن­آگاهی مبتنی بر افزایش رابطه (MBRE) و آموزش مهارت­های اجتماعی بارویکرد فراشناخت (MASST) برای دوره­های آموزشی استفاده شد. برای سنجش متغییرهای مستقل در مراحل پیش­آزمون، پس­آزمون وپیگیری از پرسش­نامه نگرش‌های زیست محیطی تامپسون و برتون (1990)، پرسش­نامه رفتار شهروندی سازمانی پودساکف و همکاران (1994) و مقیاس بهزیستی اجتماعی کییز (1998) استفاده شد. تحلیل نتایج به روش تحلیل واریانس با اندازه ­گیری مکرر نشان داد که آموزش­های ذهن­آگاهی و فراشناخت بر نگرش‌های زیست محیطی، رفتار شهروندی سازمانی و بهزیستی اجتماعی معلمان اثر مثبت داشته است(05/.>P). بنابراین می­توان گفت آموزش­های فوق در حوزه اجتماعی نیز اثرات مثبتی دارند و با ارائه این آموزش­ها می­توان اثرات مفید اجتماعی و محیطی را در بین افراد ایجاد کرد.

کلمات کلیدی: ذهن­آگاهی، فراشناخت، نگرش زیست محیطی، رفتار شهروندی سازمانی، بهزیستی اجتماعی

 

 

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                          صفحه

فصل اول. 10

کلیات تحقیق.. 10

1-1- مقدمه. 11

1-2- بیان مساله. 13

1-3- اهمیت وضرورت.. 24

1-4- هدف­های پژوهش… 27

1-5- فرضیه­ های پژوهش… 28

1-6- تعریف متغییرهای پژوهش… 29

فصل دوم. 33

پیشینه تحقیق.. 33

2-1- مقدّمه. 34

2-2- تعریف ذهن آگاهی.. 37

2-3- آموزش ذهن آگاهی.. 42

2-4- انواع مداخلات مبتنی بر ذهن آگاهی.. 44

2-4-1- ذهن آگاهی مبتنی بر کاهش استرس… 44

2-5- اثرات فردی و اجتماعی ذهن آگاهی.. 50

2-5-1- تنظیم هیجانی.. 51

2-5-2- انعطاف پذیری.. 52

2-5-3- اثرات بین فردی.. 54

2-6- تعریف فراشناخت.. 54

2-7- تأثیر فراشناخت بر شناخت.. 59

2-8- دیدگاه­های فراشناخت.. 61

2-8-1-  دیدگاه فلاول. 61

2-8-2- نظریه بیکر و براون. 67

2-8-3- نظریه پاریس و کراس… 68

2-9- فراشناخت  ویادگیری اجتماعی.. 70

2-10- آموزش مهارت­های اجتماعی از طریق فراشناخت(MASST-R) 73

2-11- مقایسه فراشناخت و ذهن آگاهی.. 75

2-12- مبانی نظری بهزیستی اجتماعی.. 79

2-13- نظریه بهزیستی اجتماعی کییز. 83

2-14-کیفیت زندگی و بهزیستی اجتماعی.. 94

2-15- مبانی نظری رفتار شهروندی سازمانی.. 97

2-16- دیدگاه­های مختلف در مورد رفتار شهروندی سازمانی(OCB) 102

2-16-1- دیدگاه ارگان در رفتار شهروندی سازمانی.. 103

2-16-2- دیدگاه گراهام در رفتار شهروندی سازمانی.. 106

2-16-3- دیدگاه پودساکف در رفتار شهروندی سازمانی.. 109

2-17- عوامل تأثیرگذار بر رفتار شهروندی سازمانی.. 112

2-18- نگرش‌های زیست محیطی.. 115

2-19- تاریخچه نگرش‌های زیست محیطی.. 117

2-20- محیط گرایی: انواع و دیدگاه­ها 119

2-20-1- دیدگاه آرن نیس… 119

2-20-2 -دیدگاه اریردن: محیط محوری و فن محوری.. 120

2-20-3- دیدگاه مرچنت: خود محوری و محیط محوری.. 121

2-20-4 – دیدگاه ترنر. 122

2-20-5- دیدگاه تامپسون و برتون. 123

2-21- توسعه پایدار و نگرش‌های زیست محیطی.. 124

2-22- آموزش و سواد زیست محیطی.. 125

2-23- هویت محیطی.. 127

فصل سوم. 142

روش تحقیق.. 142

3-1-جامعه آماری.. 143

 

3-2-نمونه گیری.. 143

3-3-طرح تحقیق.. 144

3-4-آموزش ذهن آگاهی مبتنی بر رفتار اجتماعی.. 145

3-5-آموزش مهارت­های اجتماعی با رویکرد فراشناختی.. 145

3-6-ابزارهای پژوهش… 146

3-7-روش تجزیه وتحلیل داده ها 148

فصل چهارم. 150

یافته های تحقیق.. 150

4-1– مقدمه. 151

4-2– تجزیه و تحلیل داده‌ها 151

4-3– تجزیه و تحلیل توصیفی داده‌ها 152

4–4– تجزیه و تحلیل استنباطی داده‌ها 155

4–5– بررسی و مقایسه اثر بخشی دو روش آموزشی بر نگرش‌های زیست محیطی   157

4-6– تحلیل و مقایسه اثر بخشی دو روش آموزشی بر رفتار شهروندی سازمانی.. 162

4-7- تحلیل و مقایسه اثر بخشی دو روش آموزشی بر بهزیستی اجتماعی معلمان. 167

فصل پنجم. 173

نتیجه گیری.. 173

5-1- نتیجه­گیری و بحث.. 174

5-2- محدودیت­ها 187

5-3- پیشنهادات.. 188

منابع: 190

پیوست­ها. 210

 

فهرست جدول­ها

   عنوان                                                                                                                         صفحه

جدول شماره 2-1: شاخص­های بهزیستی اجتماعی با توجه به سطوح تحلیل منبع: كییز و شاپیرو،2004. 86

جدول4-2:  شاخص‌های توصیفی زیر مقیاسهای بهزیستی اجتماعی دو گروه آزمایش و گروه کنترل. 153

جدول4-3: شاخص‌های توصیفی نگرش‌های زیست محیطی دو گروه آزمایش و گروه کنترل. 154

جدول 4-4- تحلیل واریانس متغییرهای وابسته تحقیق در پیش آزمون در گروه‌ها 156

جدول 4-5- نتایج فرض کرویت موچلی برای نگرش‌های  زیست محیطی در گروه ها 157

جدول 4-6- نتایج آزمون تحلیل اندازه گیری مکرر اثرات درون آزمودنی‌ها در نگرش‌های زیست محیطی.. 158

جدول 4-7- نتایج آزمون تحلیل اندازه گیری مکرر اثرات بین آزمودنی‌ها در نگرش زیست محیطی.. 159

جدول 4-8- مقایسه میانگین‌های اصلاح شده نگرش زیست محیطی در دو گروه آزمایش و گروه کنترل. 159

جدول 4-9- نتایج آزمون تعقیبی توکی برای مقایسه میانگین­های گروه­های آموزش وکنترل. 160

جدول 4-10- نتایج آزمون تعقیبی توکی برای مقایسه زیرمولفه­های نگرش­های زیست محیطی.. 161

جدول 4-11- نتایج فرض کرویت موچلی برای رفتارشهروندی سازمانی درگروه ها 162

جدول 4-12- نتایج آزمون تحلیل اندازه گیری مکرر اثرات درون آزمودنی‌ها در رفتارشهروندی سازمانی.. 163

جدول 4-13- نتایج آزمون تحلیل اندازه گیری مکرر اثرات بین آزمودنی‌ها در رفتارشهروندی.. 163

جدول 4-14- مقایسه میانگین‌های اصلاح شده رفتارشهروندی سازمانی در گروه­ها 164

جدول 4-15- نتایج آزمون تعقیبی توکی برای مقایسه میانگین­های گروه­ها رفتار شهروندی سازمانی.. 165

جدول 4-16- نتایج آزمون تعقیبی توکی برای مقایسه زیر مولفه­های رفتار شهروندی سازمانی.. 166

جدول 4-17- نتایج فرض کرویت موچلی برای بهزیستی اجتماعی در دو گروه آزمایش و گواه 167

جدول 4-18- نتایج آزمون تحلیل اندازه گیری مکرر اثرات درون آزمودنی‌ها در بهزیستی اجتماعی.. 168

جدول 4-19- نتایج آزمون تحلیل اندازه گیری مکرر اثرات بین آزمودنی‌ها در بهزیستی اجتماعی.. 169

جدول 4-20- مقایسه میانگین‌های اصلاح شده بهزیستی اجتماعی در بین گروه­ها 169

جدول 4-21- نتایج آزمون تعقیبی توکی برای مقایسه میانگین­های گروه­ها در بهزیستی اجتماعی.. 170

جدول 4-22- نتایج آزمون تعقیبی توکی برای مقایسه زیرمولفه­های بهزیستی اجتماعی.. 171

 

 

فصل اول
 کلیات پژوهش
1-1-  مقدمه
از زمان ظهور روانشناسی به عنوان یک علم، رویکردهای نظری مختلفی جهت توصیف[1]، تبیین و پیش بینی[2] فرایندهای روان­شناختی و رفتار انسان مطرح شد و به پیروی از این رویکردها روش­ها و فنون درمانی مختلفی جهت ارائه مداخلات مورد نیاز به ویژه در زمینه آموزش و درمان تهیه شد نگاه روان­شناسی امروزی به پدیده­های روان­شناختی، نگاهی است چند بعدی و التقاطی. مفهوم ذهن آگاهی[3] و فراشناخت[4] به­ویژه از نظر رویکردهای آموزشی[5] و درمانی مبتنی بر این مفهوم از این قاعده مستثنی نیستند (گلپور، سلیمانی، 1392).

به واسطه تمرین­ها و تكنیك­های مبتنی بر ذهن آگاهی فرد نسبت به فعالیت­های روزانه خود آگاهی پیدا می­كند، به كاركرد اتوماتیك ذهن در دنیای گذشته و آینده آگاهی می­یابد و از طریق آگاهی لحظه به لحظه[6] از افكار، احساسات و حالت­های جسمانی بر آنها كنترل پیدا می­كند و از ذهن روزمره و اتوماتیك متمركز بر گذشته و آینده رها می­شود. آموزش ذهن آگاهی مستلزم یادگیری فراشناختی واستراتژی­های رفتاری جدید برای متمرکز شدن روی توجه و جلوگیری از افکار خودکار و باعث گسترش افکار و نگرش‌های جدید وکاهش هیجانات ناخوشایند[7] ودرنتیجه ایجاد رفتارهای جدید است. همین که فرد در ذهن آگاهی آموزش دید، می ­تواند آن را در طی انواع فعالیت­ها به کار گیرد. ذهن آگاهی باعث می­شود هر فعالیتی که فرد در آن درگیر است به چشم انداز وسیعی در فهم وجود خودش منجر شود و افراد را قادر می­ کند به موقعیت­ها با تفکر پاسخ دهند و تکانشی[8] عمل نکنند (کارجد، 2003) .

همچنین مفهوم دیگری که با ذهن آگاهی همپوشی[9] دارد فراشناخت می باشد. شناخت بخش مرکزی فردیت انسان است. در منظر روان­شناسی شناخت[10] عبارتنداز: دریافت[11]، پردازش[12]، نگهداری[13] و انتقال[14] اطلاعات، فراشناخت فعالیتی است كه كنش­های مربوط به چهار عنصر یادشده را در بر می­گیرد و بر آن­ها نظارت دارد (سیف، 1380).

چنانکه ازتوضیحات فوق در مورد فراشناخت و ذهن آگاهی استنباط می­شود بین دو مقوله فراشناخت و ذهن آگاهی از لحاظ نظری شباهت­های فراوانی دیده می­شود. از جمله در مورد مفاهیمی مانند، نظارت، کنترل و ارزیابی که می­توانند در تغییر نگرش و رفتار افراد نقش مهمی داشته باشند. بنابراین می­توان انتطار داشت که افراد با آموختن ذهن آگاهی در زمینه ­های اجتماعی به خلق مثبت و بهزیستی اجتماعی بیشتری برسند. هم­چنین درموقعیت­های شغلی و شهروندی رفتارهای فرانقشی مفیدی از خود نشان دهد و با افزایش سوگیری مثبت نسبت به محیط زندگی و محرک­های محیطی، نگرش زیست محیطی مثبت­تری کسب کنند.

 

1-2-بیان مساله
در جوامع امروزی با رشد سریع تکنولوژی و افزایش پیوندهای اجتماعی ظهور مسایل و مشکلات فردی و اجتماعی مانند؛ آسیب­های فردی و اجتماعی[15]، معضلات زیست محیطی[16] و مسایل شهروندی نیز افزایش یافته است. بسیاری از مشكلات عدیده جامعه امروز، بازتاب مسائل و ناهنجاری‌های[17] فردی است كه در جامعه ظهور و بروز كرده است. این ناهنجاری‌ها ریشه در ضعف تربیتی است كه در اصلی‌ترین نهاد اجتماع ـ خانواده ـ وجود دارد و همزمان با رشد فرد، در همه سطوح جامعه ـ تا سطح دولت‌ها ـ حركت می‌كند و تسری می‌یابد (سروستانی، 1387).

مسأله اجتماعی[18] ، عبارت از وضعیتی است که به نظر تعداد افراد جامعه؛ چه آنان که درگیر مسأله‌اند، یا افراد دیگر که مبتلابه مسأله نیستند، مایه سختی  تلقی شود، هرچند امکان بهبود داشته باشد. مسأله اجتماعی، هم شامل موقعیت عینی[19] و هم تفسیر ذهنی[20] از وضعیت اجتماعی است، که جامعه را در حالت بحرانی قرار می‌دهد (گولد[21] و همکاران، 1384).

شناخته شدن مسائل اجتماعی از سوی مردم، بعد ذهنی مسأله اجتماعی را تشكیل می‌دهد و محدود كردن مسأله اجتماعی به آن، باعث از دست دادن آن دسته از مسائل اجتماعی می‌شود كه مردم آنها را درك نمی‌كنند ولی عملا  به علت اختلاف میان واقعیت اجتماعی و ارزش‌های اجتماعی[22] در یك زمینه مشخص­- بعد عینی مسأله اجتماعی- می‌توان گفت كه مسأله اجتماعی وجود دارد (مرتون[23]، 1387). عوامل اجتماعی به عنوان مؤثرترین عناصر در بروز و پیدایش مسئله و آسیب‌های اجتماعی نقش اساسی دارند. زیرا فرد، خانواده و جامعه یک مثلث را تشکیل می­ دهند که اختلالات رفتاری در هریک از آن­ها سبب ایجاد آسیب‌ها و پیدایش مسئله بسیاری در جامعه می‌گردد (ستوده، 1385).

انسان در زندگی اجتماعی[24] و در تعامل با دیگران است که خود را می­شناسد و از وجود خود آگاه می­شود. اما خودآگاهی[25] او ابعاد دیگری نیز دارد که در رابطه او با محیط­های گوناگون و پیچیده شکل میگیرد، مانند محیط روانی و فیزیولوژی، محیط طبیعی، محیط اجتماعی، محیط فرهنگی که ازآنها متاثر می­شود. به همین علت خودآگاهی او شامل دایره­های متعددی است، مانند آگاهی از وجود خودش، آگاهی از تعلقش به گروه، قشر یا ملیت خاص، آگاهی او از این که به شهر، منطقه یا جغرافیای طبیعی خاصی تعلق دارد. اما چگونگی تعامل انسان با این محیط­های گوناگون، به مقدار زیادی، ناخودآگاهانه است و میزان و چگونگی روابط متقابل و تاثیر و تاثر انسان با این محیط­ها برای او روشن نیستند (هانت[26]، 1987). بنابراین، لزوم آموزش مهارت‌های شناختی، اجتماعی، محیطی در زندگی فرد مطرح می‌شود. این‌که چگونه و با چه‌ کیفیتی در جمع حضور یابد و رفتارهای گروهی‌ متناسب و مقبولی را از خود بروز دهد و آگاهی بیشتری در زمینه ­های مختلف کسب کند. سه مفهوم رفتار شهروندی سازمانی[27]، بهزیستی اجتماعی[28] و نگرش‌های زیست[29] محیطی هرکدام جنبه هایی از آگاهی انسان در محیط اجتماعی را بیان می­ کنند و می­توان گفت وجه مشترک همه آنها آگاهی یا شناخت می­باشد.

باتمان و ارگان[30] (1983) برای اولین بار اصطلاح رفتار شهروندی سازمانی (OCB) را وضع کردند و آن را این گونه تعریف نمودند: رفتار فردی که داوطلبانه[31] است، بطور صریح یا ضمنی  توسط سیستم رسمی پاداش برانگیخته نشده­است، و کارایی سازمان را افزایش خواهد داد. هم­چنین تمایل کارکنان به انجام رفتارهایی که فراتر از الزامات رسمی نقش و جایگاه­شان می­باشد نیز به عنوان یکی از عناصر اصلی تشکیل دهنده رفتار شهروندی سازمانی شناخته شده­است در دنیای پر رقابت کنونی، سازمان­ها پیوسته در جستجوی شیوه ­های جدیدی برای حداکثر کردن عملکرد و تلاش کارکنان­شان هستند. با وجود افزایش استفاده از تکنولوژی اطلاعات، بازهم در عملکرد کارایی سازمان شکاف وجود دارد. اکنون قویاً این اعتقاد وجود دارد که عملکرد کارایی سازمان تا حدود زیادی به تلاش کارکنان که فراتر از الزامات تعریف شده، نقش می­باشد بستگی دارد.

سازمان­ها به ویژه سازمان­ها در کشورهای جهان سوم که نیازمند جهشی عمده در کارآمدی می­باشند بایستی زمینه را به گونه­ای فراهم کنند که کارکنان و مدیران­شان با طیب خاطر تمامی تجربیات، توانایی­ها و ظرفیت­های خود را در جهت اعتلای اهداف سازمانی[32] بکار گیرند. این امر میسر نخواهد شد مگر آنکه اصول و قواعد مربوط به رفتار شهروندی سازمانی شناسایی و بسترهای لازم برای آموزش و پیاده سازی اینگونه رفتارها فراهم گردد(همان منبع).

مفهوم دیگری که به آگاهی اجتماعی فرد مربوط می­شود، بهزیستی اجتماعی است. کییز[33] (1998) بهزیستی اجتماعی را به عنوان گزارش شخصی افراد از کیفیت ارتباطات آنها با دیگران تعریف می‌کند. مدل چند وجهی کییز و شاپیرو[34](2004) از بهزیستی‌ اجتماعی شامل پنج جنبه می‌شود که میزان کارکرد بهینه‌ افراد را در عملکرد اجتماعی آنها معلوم می‌کند. پنج عنصر یا جنبه‌ بهزیستی اجتماعی از نظر کییز، یعنی پیوستگی[35]‌، یکپارچگی[36]، پذیرش[37]، مشارکت[38] و شکوفایی[39] تا اندازه‌ای به سلامت روان مربوط هستند. از نظر او شناخت و پذیرش دیگران، عنصر پذیرش و ارزش فرد به عنوان یک شریک اجتماع‌ عنصر تشریک مساعی و سرانجام باور به تحول مثبت اجتماعی عنصر شکوفایی بهزیستی اجتماعی‌ است. این عناصر می‌توانند وحدت اجتماعی، تشریک مساعی، پیوند اجتماعی[40] و حس ظرفیت برای‌ رشد مداوم جامعه و میزان راحتی افراد را در پذیرش دیگران ارزیابی کنند و در مجموع وجود یا عدم وجود سلامت روان را مطرح می‌کنند (کییز، 2005).

بعد دیگری ازآگاهی که امروزه با سرعت زیاد تکنولوژی و صنعت به کنترل و نظارت مداوم نیاز دارد، نگرش‌های زیست محیطی می باشد. مفاهیمی چون شناخت نگرش ورفتار به شدت به یکدیگر مرتبط هستند. چالش­های پیش روی روان­شناسی حفاظت از محیط زیست[41] قابل توجه هستند. یکی از کمک­های اساسی روان­شناسی به نگهداری از محیط زیست را می­توان کمک به تأکید بر قابلیت­های انسان و به کارگیری آن دانست. ما به لحاظ روان­شناختی از طرق بسیاری با دنیای زندۀ بزرگتر پیوند داریم. شاید این به شیوه­هایی که حتی ما از آن آگاه نیستیم (از قبیل مزایای مرتبط با بهداشت روان[42] که از صرف وقت در طبیعت حاصل می­شود یا یک حس غیرقابل نام­گذاری اما نیرومند نسبت به یک مکان)، یا به طرقی که ما کاملاً از آن آگاهیم (مانند زمانی که از یک نوع هویت محیطی برخورداریم که برای تعاملات اجتماعی ما از اهمیت قابل توجه برخوردار است)، اتفاق بیافتد (کلایتون به نقل از؛ صفاری­نیا و همکاران، 1390).

در حوزه رفتارهای زیست محیطی[43] بیشتر از هر موضوع دیگر در مورد نگرش زیست محیطی مطلب و پژوهش انجام شده داریم. بسیاری ازمردم به خاطر نگرش‌های خود حتی جان خود را نیز از دست می دهند. طرفدار حفظ محیط زیست و هوای پاک بودن، طرفدار بازیافت مواد[44] و کنترل جمعیت[45] بودن همه نمونه­هایی از نگرش افراد می­باشد.

همان­طور که ملاحظه می­شود سه مفهوم رفتارشهروندی، بهزیستی اجتماعی و نگرش‌های زیست محیطی هرکدام جنبه­ هایی از آگاهی انسان در محیط اجتماعی را بیان می­ کنند و می­توان گفت وجه مشترک همه آنها آگاهی یا شناخت می­باشد. برای کنترل ، تغییر و یا ایجاد هرکدام از این مفاهیم آشنایی با مهارت­های ذهنی یا شناختی و فراشناختی امری ضروری به نظر می­رسد. در دیدگاه یادگیری شناختی، به واسطه­های شناختی در شکل­ گیری نگرش­ها تاکید شده است. در این دیدگاه­ها به کیفیت استدلال، تفکر، نحوه پردازش اطلاعات، آموزش مهارت­ها برای تغییر و ایجاد نگرش­ها و پردازش شناختی توجه شده است. طبق این رویکرد شیوه­هایی چون آموزش، آگاهی دادن، تعهد، توافق و تاثیر رفتاری برای تغییر نگرش ارائه شده­اند. بنابراین می­توان از آموزش­های مختلف برای ایجاد و تغییر رفتار شهروندی سازمانی، بهزیستی اجتماعی و نگرش‌های زیست محیطی استفاده کرد. که در این پژوهش به بررسی اثر بخشی دو روش فراشناخت و ذهن آگاهی خواهیم پرداخت. زیرا تحقیقات گذشته نشان داده­اند که این دو روش در زمینه تغییر و اصلاح شناخت­ها و یادگیری مطالب اثرات مفیدی داشته اند. همچنین هر دو روش از مولفه های مشترکی چون خود تنظیمی[46] و خودکنترلی استفاده می­ کنند. در حالی­که تفاوت­هایی در روش­ها و راهبردها با هم دارند (ولز[47]، 2005).

فراشناخت اصلاحی است که اولین بار توسط فلاول[48] (1976) به کار رفت تا دانش فرد در مورد فرایندهای شناختی و اینکه چگونه می­توان از آنها برای دستیابی به یک هدف یادگیری به طور مطلوب استفاده کرد، اشاره دارد. درسال­های اخیرتاکید زیادی برآموزش با هدف پیش­برد مهارت­های فراشناختی[49] و ترغیب فعالیت­های فراشناختی در بین افراد شده­است. یادگیری “راهبردهای شناختی” و “فرا شناختی” را در بر می­گیرد. راهبردهای شناختی به راهبردهایی که افراد برای یادگیری به خاطرسپاری، یاد­آوری و درک مطلب از آنها استفاده می­ کنند اشاره دارد. این راهبردها هم برای تکالیف ساده و حفظ کردنی و هم برای تکالیف پیچیده­تر که به درک و فهم نیازمندند کاربرد دارد (بمبوتی[50]، 2008). فراشناخت یک مفهوم چند وجهی است. این مفهوم دربرگیرنده دانش (باورها)، فرایندها و راهبردهایی است که شناخت را ارزیابی، نظارت[51] یا کنترل می­ کند (موسس و بیرد[52]، 2002). بیشتر فعالیت­های شناختی به عوامل فراشناختی بستگی دارند که برآنها نظارت دارند و کنترل­شان می­ کنند. علاوه براین، اطلاعاتی که از نظارت فراشناخت منشعب می­شوند اغلب به صورت احساسات ذهنی تجربه می­شوند که می­توانند بر رفتار اثر بگذارند. با توجه به تعاریف می­توان دریافت که مهارت­های فراشناختی به عنوان یک پردازشگر اطلاعات، نظم دهنده، مهار کننده و نظارت کننده سایرجنبه­ های شناختی محسوب می­شود. راهبردهای فراشناختی‌، تدابیری هستند برای نظارت بر راهبردهای شناختی و هدایت آنها راهبردهای فراشناختی عمده را می‌توان در سه دسته قرار داد:

1- راهبردهای برنامه‌ریزی[53]‌: شامل تعیین هدف برای یادگیری و مطالعه تحلیل‌ چگونگی برخورد با موضع یادگیری و انتخاب راهبردهای یادگیری مفید است.

2- راهبردهای کنترل و نظارت[54]‌: ارزشیابی یادگیرنده از کار خود برای آگاهی یافتن‌ از چگونگی پیشرفت خود، مانند نظارت بر توجه به هنگام خواندن یک متن، از خود سؤال پرسیدن به هنگام مطالعه.

3- راهبردهای نظم‌دهی[55]: این راهبردها، باعث انعطاف‌پذیری در رفتار یادگیرنده‌ می‌شوند و به او کمک می‌کنند تا هر زمان که برایش ضرورت داشته­باشد، روش و سبک یادگیری خود را تغییر دهد (سیف، 1380). برنامه‌ریزی، نظارت و نظم‌دهی، سه مهارت اساسی هستند که به ما اجازه می‌دهند دانش فراشناختی را برای تنظیم تفکر و یادگیری به کار بریم (وولفولک[56]، 2001).

مجهز کردن افراد به مهارت­ها و راهبردهای فراشناختی، آنان را قادر می­سازد با افزایش آگاهی در مورد رفتار شهروندی سازمانی، بهزیستی اجتماعی و نگرش‌های زیست محیطی و سپس کنترل ونظارت مناسب برآنها، خواسته ها و انتظارات عدیده موقعیت­ها ی سازمانی، شرایط اجتماعی و زیست محیطی را برآورده سازند.

مفهوم دیگری که به آگاهی شناختی، اجتماعی ومحیطی انسان کمک می­ کند ذهن آگاهی می باشد. ذهن آگاهی به عنوان فرآیند توجه کردن به تجارب لحظه به لحظه و همچنین به عنوان ترکیب خودتنظیمی توجه با نگرش کنجکاوانه، پذیرا بودن، و پذیرش تجارب فرد توصیف شده است. همچنین چنانکه کابات زین[57] (2003) می گوید ذهن آگاهی به معنای توجه کردن به طریقی خاص، معطوف به هدف، در زمان حال و بدون قضاوت و پیشداوری است. از طریق تمرین ذهن آگاهی فرد می آموزد که در لحظه، از حالت ذهنی خود، آگاهی داشته و توجه خود را به شیوه ­های مختلف متمرکز کند.

منطق ذهن آگاهی، حفظ مهارت­هاست که به شخص این امکان را می دهد که به صورت هدفمند از هدایت خودکار[58] که طی فرایند نشخوار فکری عادت شده شکل می­گیرد، رها شود. بدین ترتیب توجه فرد به واقعیت در لحظه جلب می شود واحتمال بازنمایی گسترده برای حل مساله پدید می آید (خوش لهجه، 1390).

آموزش ذهن آگاهی مستلزم یادگیری فراشناختی واستراتژی­های رفتاری جدید برای متمرکز شدن روی توجه وجلوگیری از افکار خودکار وباعث گسترش افکار ونگرش‌های جدید و کاهش هیجانات ناخوشایند و در نتیجه ایجاد رفتارهای جدید است (کارجد[59]، 2003). هم اینکه فرد در ذهن آگاهی آموزش دید، می تواند آن را در طی انواع فعالیت­ها به کار گیرد. ذهن آگاهی باعث می شود هر فعالیتی که فرد در آن درگیر است به چشم انداز وسیعی در فهم وجود خودش منجر شود و افراد را قادر می­ کند به موقعیت­ها با تفکر پاسخ دهند و تکانشی عمل نکنند.

تمرین­های ذهن­آگاهی منجر به سوگیری مثبت[60] می­شوند. سوگیری مثبت یک فرآیند ارزیابی شناختی است که با بهره گرفتن از آن، افراد هم به محرک­های مثبت تر توجه می­ کنند و هم محرک­های خنثی[61] را بیشتر با واژه­های هیجانی مثبت ارزیابی می­ کنند. چندین تئوری شرایطی را توصیف کرده­اند که در آن افراد ممکن است سوگیری مثبت را تجربه کنند. وقتی که انگیزه فرد کمتر به طرف آینده متمرکز شود و بیشتر مبتنی بر زمان حال باشد، افراد به گونه ای مثبت تر به طرف همه محرک­ها جذب می­شوند. سوگیری مثبت، توجه به محرک­های موجود در زمان حال را افزایش می­دهد و به این ترتیب محرک­هایی که قبلاً خنثی ارزیابی می­شدند، به گونه­ای مثبت ارزیابی می­شوند (خوش لهجه، 1390).

از جمله آموزش­هایی که می ­تواند در این زمینه­ها مفید باشد آموزش ذهن آگاهی مبتنی بر افزایش رابطه[62] (MBRE) است که توسط کارسون[63] و همکاران (2004) طراحی شده می ­تواند در ارتقاء وتغییر مثبت و ارتقاء نگرش­ها و رفتارهای زیست محیطی مفید باشد. تحقیق نشان داده است که درمان ذهن آگاهی به عبارت دیگر ذهن آگاهی مبتنی بر کاهش استرس[64] (MBSR) و ذهن آگاهی مبتنی برشناخت درمانی[65] (MBCT) می تواند درد را کاهش داده، علائم را کم کند، و سلامت جسمانی کلی را در جمعیت­های بالینی با وضعیت­های سلامتی مختلف افزایش دهد (کارمدی و بیر[66]، 2008، نگتسان[67] و همکاران، 2010). مراقبه ذهن آگاهی با کاهش سوء مصرف مواد و الکل (چیسا و سراتی[68]، 2010)، کاهش اضطراب (سیرس و کراس[69]، 2009)، افسردگی، نگرانی  و استرس (دلگادو[70] و همکاران، 2010) در جمیعیت­های غیر بالینی همراه بوده است.

همچنین آموزش مهارت­ها اجتماعی با رویکرد فراشناختی[71] (MASST)  شینکر[72] و همکاران (2002) نیز در حل مسایل اجتماعی و محیطی اثر گذار است. دیره و بنی جمالی (1388) توسعه راهبردهای شناختی و فراشناختی را لازمه ادراک خود کارآمدی[73] می­دانند.  اثر بخشی آموزش راهبردهای فراشناختی بر اضطراب امتحان (ابولقاسمی و همکاران، 1388) خود کار آمدی (خرازی، 1387، یوسف زاده، 1391) افزایش عزت نفس تحصیلی (زارعی و همکاران، 2012) هشیاری و خود کنترلی (نولن و مورگان[74]، 2000) تایید شده است. مهارت­های اجتماعی رفتارهایی هستند كه فرد را قادر به تعامل مؤثر و اجتناب از پاسخ­های نامطلوب نموده و بیانگر سلامت رفتاری اجتماعی افراد هستند. این مهارت­ها ریشه در بسترهای فرهنگی و اجتماعی داشته و شامل رفتارهایی نظیر پیش­قدم شدن در برقراری روابط جدید، تقاضای كمك نمودن و پیشنهاد برای كمك به دیگران است (گرمارودی و وحدانی، 1385).

بنابراین می­توان انتظار داشت که افراد با آموختن ذهن آگاهی در زمینه ­های اجتماعی به خلق مثبت و بهزیستی اجتماعی بیشتری برسند. همچنین درموقعیت­های شغلی وشهروندی رفتارهای فرانقشی مفیدی ازخود نشان دهند و با افزایش سوگیری مثبت نسبت به محیط زندگی و محرک­های محیطی، نگرش زیست محیطی مثبت تری کسب کنند. با توجه به اینکه اکثر پژوهش­های انجام شده قبلی در حوزه فراشناخت بیشتر معطوف به یادگیری وآموزش بوده است، دراین پژوهش جنبه­ های جدیدتری از اثرات و فایده­های مهارت­های فراشناخت مانند بهزیستی اجتماعی، ذهن آگاهی و نگرش‌های زیست محیطی به طور نوآورانه­ای دراین پژوهش مورد ارزیابی قرار می گیرند. هم­چنین در مورد ذهن آگاهی هم می­توان گفت اکثر پژوهش­های قبلی بر فایده­های فردی تمرینات ذهن آگاهی پرداخته­اند. اما در این پژوهش جنبه­ های اجتماعی و بین­فردی ذهن آگاهی را مورد سنجش قرار می­گیرد که کمتر مورد توجه بوده ­اند.

[1] -Describe

[2] -Explain and Predict

[3] -Mindfulness

[4] -Metacognition

[5] -Educational Approaches

[6] -Moment to moment

[7] – Unpleasant emotions

[8] – Impulsive

[9] – Overlap

[10] -Cognition

[11] – Receiving

[12] – processing

[13] – storage

[14]– transmission

[15] – Personal and social trauma

[16] – Environmental problems

[17] – Abnormalities

[18] – Social Problem

[19] – Objective position

[20] – Subjective interpretation

[21] – Gould

[22] -Social values

[23] -Merton

[24] -Social Life

[25] -Self-awareness

[26] -Hunt

[27] -Organizational Citizenship Behavior

[28] -Social Well-being

[29] -Enveronmental Attitud

[30] -Bathman & Organ

[31] -Volunteer

[32]-Organizational goals

[33] -Keyes

[34] -Shapiro

[35] -Coherence

[36] -Integration

[37] -Acceptance

[38] -Participation

[39] -Actualization

[40] – Social Integration

[41] -Conservation Environmental psychology

[42] -Mental Health

[43] -Environmental behavior

[44] – Recycled Materials

[45]– Crowd Control

[46] -Self- regulation

[47] -Wells

[48] -Fallavel

[49] -Metacognitive skills

[50] -Bemboty

[51] -Monitoring

[52] -Moses & Baird

[53] -Planning Strategies

[54] -Control strategies and monitoring

[55] – Regulation strategies

[56] – wolforek

[57] – Kabat Zin

[58] – Automated Guided

[59] – Karged

[60] – Positive bias

[61] – Neutral stimuli

[62] – Mindfulness-Based Relationship Enhancement Training

[63] – Carson

[64] – Mindfulness-based stress reduction

[65] – Mindfulness-based Cognitive Therapy

[66] – Karmdy & Bear

[67] – Ngtsan