ومن الرؤیه الأخرَی توفّر الدراسات الأدبیه المقارنه فسحه المجال للباحث أن یتعرّف علی مختلف من الثّقافات العالمیه ویقارن بینها، وأن یحصل علی وجوه الاشتراک والافتراق بین آداب هذه الأمم، التی تعکس حیاه المجتمعات وفکرها، وینقل کلّ هذه الأمور إلی الآخرین.
کان شعر أی عصر فی کثیر من الأحیان منبثقاً من مجتمعه بکلّ ما فیه من الحلاوات والمرارات ومن جمیع طبقات الشّعب. وأمّا أمل دنقل ومهدی أخوان ثالث، فکان کلاهما من الشعراء الّذینَ یهتمّون بالقضایا السیاسیه والاجتماعیه العصریه اهتماماً کثیراً شدیداً، وإن أصیبا فی هذا الطریق بالإذایات والمتاعب الکثیره. فإنهما یراجعان التراث فی خلق آثارهما بسبب أخذ کثیرٍ من الغذاء الثّقافیّ والفکری والفنی منه، ومن جانب آخر بسبب الخوف من السلطه والإتیان بالکلام دون صراحه ومن وراء الأقنعه التی ینحتان من الظواهر التراثیه.
یقصد هذا البحث دراسه توظیف التراث فی شعر أمل دنقل ومهدی أخوان ثالث، وأسلوب الشاعرین فی هذا المضمار بما فیه من وجوه الاشتراک والافتراق.
الکلمات الرئیسیه:
التراث، الأدب المقارن، الشعر المعاصر، أمل دنقل، مهدی أخوان ثالث
چکیده
میراث آن دسته از پدیده های فرهنگی، فکری، ادبی، و … ملّتی است که در طول قرن ها به وجود آمده و زندگی آن ملت را همچون آینه ای صادقانه بیان می دارد. شاید بتوان گفت که میراث یک ملّت از نیرومند ترین و نزدیک ترین وسائل به پژوهش گر است که بتواند با آن، با ملتی آشنا شود. از سویی دیگر ادبیات میدانی است که ادیب می تواند در آن جولان داده و قدرتش را در آفرینش آثاری جاودانه به نمایش بگذارد. در این میان به کار گیری پدیده های میراث از قبیل شخصیّت ها، جای ها، حوادث، و … ادیب و به ویژه شاعر را به رفیع ترین قله های توفیق برساند.
از دیدی دیگر پژوهش های ادبی تطبیقی زمینه را برای محقّق در آشنایی با فرهنگ های مختلف جهان و ایجاد مقارنه میان آن ها باز کرده و موجب می شود که پژوهش گر بر وجوه اشتراک و اختلاف میان ادبیات ملل گوناگون که زندگی و اندیشه ی آنان را انعکاس می دهد، دست یابد و یافته هایش را به دیگران نیز انتقال دهد.
شعر هر دوره ای نشأت یافته از جامعه ایست که در آن به وجود آمده است، با همه ی تلخی ها و شیرینی هایش و از تمامی قشرهای آن. در این میان امل دنقل و مهدی اخوان ثالث، هر دو از شاعرانی هستند که به مسائل اجتماعی و سیاسی زمان اهمیت زیادی قائلند، هرچند که در این راه آزارها و سختی های بسیاری را هم متحمّل شده باشند. آنان برای برگرفتن مایه های فرهنگی، فکری و هنری خود به پدیده های میراث مراجعه کرده اند، و از دیگر سو به خاطر ترس از حکومت سخنشان را به دور از صراحت و از پشت نقاب هایی گفته اند که از پدیده های میراث و اساطیر ساخته اند.
این پژوهش برآن است تا کاربرد پدیده های میراث در شعر امل دنقل و مهدی اخوان ثالث و اسلوب دو شاعر را در این زمینه، همراه با جنبه های اشتراک و اختلافش بررسی کند.
کلید واژه ها:
میراث، ادبیات تطبیقی، شعر معاصر، امل دنقل، مهدی اخوان ثالث.
فهرس الموضوعات
الصفحه
المقدمه ………………………………………………………………………………………….. أ
الفصل الأوّل: المواضیع العامه
1- التراث لغه واصطلاحاً ………………………………………………………………………. 2
1- 1 ” التراث ” لغه ……………………………………………………………………………. 2
2 – 1 ” التراث ” اصطلاحاً …………………………………………………………………….. 3
1 -2 – 1 معنی التراث فی الثقافه العربیه الماضیه ………………………………………………….. 3
2-2- 1 معنی التراث فی الثقافه العربیه الحدیثه وظهوره کمصطلحٍ ثقافی ……………………………3
أ) الحدود الزمنیّه للتراث …………………………………………………………………………. 4
ب) عناصر التراث ………………………………………………………………………………. 4
ج) مستویات التراث ……………………………………………………………………………. 5
د) ضروره النزوع والنظر إلی التراث …………………………………………………………….. 6
3-2- 1 مصطلح “التّراث” فی المعاجم الأجنبیّه ………………………………………………….. 6
4-2 – 1 تعریف ” التراث ” کمصطلح ثقافیّ …………………………………………………….. 7
2- أقسام التراث المستخدم فی الأدب …………………………………………………………….. 7
1-2 أقسام التراث المستخدم فی الأدب العربی المعاصر ……………………………………………. 7
2- 2 أقسام التراث المستخدم فی الأدب الفارسی المعاصر ………………………………………….. 8
3- توظیف التراث فی الشعر العربی المعاصر وفی الشعر الفارسی المعاصر …………………………… 8
1- 3 کیفیه توظیف التراث فی الأدب القدیم والأدب المعاصر …………………………………….. 8
2- 3 عوامل النزوع إلی ” التراث ” وتوظیفه …………………………………………………….. 9
1-2- 3 العوامل السیاسیه والاجتماعیّه ………………………………………………………….. 9
2-2- 3 العامل الثقافی ………………………………………………………………………….. 9
3-2- 3 العامل القومی …………………………………………………………………………. 9
4-2- 3 العامل النفسی ……………………………………………………………………….. 10
5-2- 3 العوامل الفنیه ……………………………………………………………………….. 10
3- 3 مصادر التراث المستخدم فی الشعر العربی المعاصر …………………………………………. 11
1-3- 3 الموروث الدینی ……………………………………………………………………… 11
2-3- 3 الموروث الصّوفی …………………………………………………………………….. 11
3-3- 3 الموروث التاریخی …………………………………………………………………….. 12
4-3- 3 الموروث الأدبی ………………………………………………………………………. 13
5-3- 3 الموروث الفولکلوری ………………………………………………………………… 13
6-3- 3 الموروث الأسطوری …………………………………………………………………. 13
4- 3 مصادر التراث المستخدم فی الشعر الفارسی المعاصر ……………………………………….. 14
1-4- 3 التراث القومی والوطنی ……………………………………………………………… 14
2-4- 3 تراث الأمم الأخری (التراث العالمی) ………………………………………………… 14
3-4- 3 التراث الدینی ……………………………………………………………………….. 15
4-4- 3 الأساطیر الطبیعیه ……………………………………………………………………. 15
5-4- 3 أسطوره المدینه ………………………………………………………………………. 15
6-4- 3 أسطوره المجتمع …………………………………………………………………….. 15
7-4- 3 التراث العرفانی والصوفی …………………………………………………………….. 16
4- حیاه أمل دنقل وشعره …………………………………………………………………….. 16
1- 4 نسب أمل دنقل وولادته وطفولته ………………………………………………………… 16
2- 4 دخوله فی الجامعه والمجتمع ………………………………………………………………. 17
3- 4 زواجه ………………………………………………………………………………….. 17
4-4 وفاته ……………………………………………………………………………………. 18
5- 4 شخصیّته ……………………………………………………………………………….. 18
6- 4 آثاره ……………………………………………………………………………………. 19
7- 4 شعره ………………………………………………………………………………….. 20
1- 7- 4 اتجاهات شعر أمل دنقل …………………………………………………………….. 20
2- 7 – 4 المیزات البارزه فی شعر أمل دُنقل …………………………………………………….. 20
أ) التضمین ……………………………………………………………………………………. 20
ب) استخدام الرموز …………………………………………………………………………… 21
ج) استخدام اللغه الیومیه ……………………………………………………………………… 21
5- حیاه مهدی أخوان ثالث وشعره …………………………………………………………… 22
1- 5 ولادته وطفولته …………………………………………………………………………. 22
2- 5 نشأته الأدبیه …………………………………………………………………………….. 22
3- 5 دخوله فی المجتمع وشؤونه ……………………………………………………………….. 22
4- 5 م.أمید بعد الثوره الإسلامیه ……………………………………………………………… 24
5- 5 وفاته ……………………………………………………………………………………. 24
6- 5 حیاته وشخصیّته ………………………………………………………………………… 24
7- 5 آثاره ……………………………………………………………………………………. 25
أ) فی الشعر ……………………………………………………………………………………. 25
ب) فی النثر ……………………………………………………………………………………. 26
8- 5 شعره …………………………………………………………………………………… 26
6- الظروف السیاسیه والاجتماعیه فی عصر الشاعرین …………………………………………… 29
1- 6 الظروف السیاسیه والاجتماعیه فی عصر أمل دنقل …………………………………………. 29
1- 1- 6 الظروف السیاسیّه …………………………………………………………………… 29
2- 1- 6 الظروف الاجتماعیه …………………………………………………………………..31
2- 6 الظروف السیاسیه والاجتماعیه فی عصر مهدی اخوان ثالث ……………………………….. 32
1-2 – 6 الظروف السیاسیه …………………………………………………………………… 32
2-2 – 6 الظروف الاجتماعیه ………………………………………………………………….. 35
الفصل الثانی: التراث الشعبی فی شعر أمل دنقل ومهدی أخوان ثالث
1- التراث الشعبی فی شعر أمل دنقل …………………………………………………………… 38
1- 1 زرقاء الیمامه (وأیضاً عَنتَره بن شدّاد والملکه الزَبّاء) ……………………………………….. 38
1- 1- 1 شخصیه زرقاء الیمامه فی القصص القدیمه ……………………………………………. 38
2- 1- 1 شخصیه زرقاء الیمامه فی الشعر المعاصر ………………………………………………. 38
3- 1- 1 توظیف أمـــل دنقل شخـصیه زرقاء الیـــمامه واستـدعاءها فی قصیـــده ” البکاء بین یدی زرقاء الیمامه ” ……………………………………………………………………………………….. 39
4 – 1- 1 تحلیل القصیده ……………………………………………………………………… 40
2 – 1 کلیب بن ربیعه (وأیضاً سالم الزیر وجسّاس والیمامه) …………………………………….. 49
3 – 1 الیمامه ………………………………………………………………………………….. 56
4- 1 صلاح الدین ……………………………………………………………………………..58
2 – التراث الشعبی فی شعر مهدی أخوان ثالث …………………………………………………. 62
1 – 2 بهرام …………………………………………………………………………………… 62
2 – 2 بهرام ورجاوند ………………………………………………………………………….. 62
3- 2 زال …………………………………………………………………………………….. 64
4- 2 رستم …………………………………………………………………………………… 66
1 – 4- 2 رستم فی قصیده ” خوان هشتم و آدمک 1 ” …………………………………………. 66
2 – 4 – 2 رستم فی قصیده ” خوان هشتم و آدمک 2 ” …………………………………………. 70
3- 4- 2 رستم فی القصائد الأخری ……………………………………………………………. 71
5- 2 سهراب …………………………………………………………………………………. 72
6- 2 شَغاد ……………………………………………………………………………………. 74
7 – 2 کاوه ی آهنگر(کاوه الحدّاد) …………………………………………………………….. 78
مقارنه توظیف التراث الشعبی فی شعر أمل دنقل ومهدی أخوان ثالث …………………………… 80
الفصل الثالث: التراث الأدبی فی شعر أمل دنقل ومهدی أخوان ثالث
1- التراث الأدبی فی شعر أمل دنقل ……………………………………………………………. 82
1- 1 المتنبّی …………………………………………………………………………………… 82
2- التراث الأدبی فی شعر مهدی أخوان ثالث …………………………………………………… 90
1- 2 دون کیخوطی …………………………………………………………………………… 90
2 – 2 الحافظ …………………………………………………………………………………. 94
3 – 2 خیّام …………………………………………………………………………………… 96
4 – 2 سعدی …………………………………………………………………………………. 96
5 – 2 مسعود سعد ……………………………………………………………………………. 97
6 – 2 منصور الحلّاج ………………………………………………………………………….. 98
مقارنه توظیف التراث الأدبی فی شعر أمل دنقل ومهدی أخوان ثالث……………………………… 99
الفصل الرّابع: التراث الدینی فی شعر أمل دنقل ومهدی أخوان ثالث
1 – التراث الدینی فی شعر أمل دنقل …………………………………………………………. 101
1- 1 إرم ذات العماد ………………………………………………………………………… 101
2 – 1 المسیح(یسوع) ……………………………………………………………………….. 103
3 – 1 ابن نوح ……………………………………………………………………………… 106
4 – 1 الحسین(ع) ………………………………………………………………………….. 109
5 – 1 الکتاب المقدّس ………………………………………………………………………. 111
6 – 1 الشیطان ……………………………………………………………………………… 114
2 – التراث الدینی فی شعر مهدی أخوان ثالث ……………………………………………….. 116
1- 2 من التراث الزرادشتی …………………………………………………………………. 116
1 – 1 – 2 اَهورا، واِمْشاسْپَنْدان، وایزدان ……………………………………………………. 116
2 – 1 – 2 زردشت ،ومزدک ، ومَزدُشت ……………………………………………………. 117
2 – 2 من التراث الإسلامی …………………………………………………………………. 118
1 – 2 – 2 تضمین الآیات القرآنیه …………………………………………………………… 118
2 – 2 – 2 سدوم، وثمود، وعاد، وقارون ……………………………………………………. 119
3- 2 – 2 موسی …………………………………………………………………………… 120
4 – 2 – 2 عیسی(المسیح) ومریم ……………………………………………………………. 121
5 – 2 – 2 أهریمن (أهرمن)، الشیطان، إبلیس ………………………………………………. 122
مقارنه توظیف التراث الدینی فی شعر أمل دنقل ومهدی أخوان ثالث ………………………….. 124
الفصل الخامس: التراث العالمی فی شعر أمل دنقل ومهدی أخوان ثالث
1 – التراث العالمی فی شعر أمل دنقل …………………………………………………………. 126
1 – 1 سبارتاکوس (وأیضاً سیزیف وهانیبال) ………………………………………………… 126
2 – 1 بنلوب ………………………………………………………………………………… 131
3 – 1 أودیب ……………………………………………………………………………….. 132
4 – 1 من التراث الفرعونی: أحمس، أوزوریس، إیزیس ………………………………………… 134
2 – التراث العالمی فی شعر مهدی أخوان ثالث ………………………………………………… 138
1 – 2 سیزیف ………………………………………………………………………………. 138
2 – 2 الإسکندر …………………………………………………………………………….. 142
3 – 2 دقیانوس ……………………………………………………………………………… 143
مقارنه توظیف التراث العالمی فی شعر أمل دنقل ومهدی أخوان ثالث ………………………….. 144
الخاتمه ……………………………………………………………………………….. 145
ملخّص الرساله بالفارسیّه ………………………………………………………….. 147
المقدّمه
یعتبر التراث – فی جمیع الآداب العالمیه – کمصدر یأخذ منه الأدیب ثقافته الفکریه و الأدبیه و فی بعض الأحیان یختفی وراء الشخصیات التراثیّه من جرّاء الظروف السیاسیه والاجتماعیه السائده علی المجتمع وعدم الإمکان فی إفصاح قوله، حیث یجد الأدیب فی الشخصیه التراثیه نقطه أو نقاط مشترکه مع نفسه.
